Antoni Ponikowski

Był jednym z dziesięciu premierów, którzy przed zamachem majowym kierowali pracami rządu. Swoją misję pełnił przez 255 dni. Dłużej od niego w tym okresie urząd premiera sprawowali tylko Władysław Grabski, Wincenty Witos i Ignacy Paderewski.

W czasie pełnienia przez niego funkcji premiera zakończył się proces kształtowania granic odrodzonego państwa polskiego. Wcześniejsze, jak i późniejsze spektakularne wydarzenia polityczne przyćmiły jednak w pamięci potomnych okres jego rządów.

Z wykształcenia był inżynierem budowlanym. Specjalizował się w prowadzeniu prac geodezyjnych i melioracyjnych. Był długoletnim pracownikiem Politechniki Warszawskiej. Dwukrotnie został wybrany rektorem tej uczelni. Jako osoba ciesząca się ogólnym zaufaniem otrzymał misję sformowania pozapartyjnego gabinetu po upadku pierwszego rządu Witosa. Funkcję premiera pełnił od 19 września 1921 do 6 czerwca 1922 r.

Z Siedlec rodem

Antoni Ponikowski urodził się 29 maja 1878 r. w Siedlcach w rodzinie Stanisława i Apolonii z Freytagów. Ojciec jego był urzędnikiem Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. W latach 1888-1896 przyszły premier uczęszczał do miejscowego rosyjskiego gimnazjum rządowego, które ukończył ze złotym medalem. Dalszą naukę podjął początkowo na wydziale fizyczno-matematycznym Uniwersytetu Warszawskiego, skąd po dwóch latach przeniósł się do nowo powstałego Instytutu Politechnicznego. Wprawdzie po ukończeniu studiów nie powrócił do Siedlec, ale z miastem tym był nadal związany emocjonalnie. We wrześniu 1918 r., pełniąc funkcję ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego w rządzie powołanym przez Radę Regencyjną, upaństwowił Gimnazjum Podlaskie, które za swojego patrona przyjęło wówczas hetmana Stanisława Żółkiewskiego. Dzięki jego pomocy powstała w Siedlcach miejska biblioteka, na rzecz której z funduszów państwowych zakupiono dziewięciotysięczny księgozbiór warszawskiej Czytelni i Biblioteki Pauliny Kuczalskiej-Reischmait, tzw. Czytelni Kobiecej. Ofiarował w darze kościołowi pw. św. Stanisława dzwon. Aktywnie uczestniczył w zjazdach siedlczan.

Działalność polityczna i społeczna

Jeszcze podczas studiów A. Ponikowski zaangażował się w nielegalną działalność polityczną. Brał aktywny udział w pracach Towarzystwa Oświaty Narodowej oraz Towarzystwa Opieki nad Unitami. Przez kilkanaście lat był związany z endecją, z którą zerwał z powodu prorosyjskiego stanowiska Romana Dmowskiego. W przededniu wybuchu I wojny światowej razem z innymi secesjonistami, którzy opuścili Ligę Narodową, opowiadał się za szukaniem oparcia w Austrii. Po zajęciu Kongresówki przez wojska państw centralnych włączył się aktywnie w działania na rzecz tworzenia polskiego szkolnictwa. Na posiedzeniach rady miasta Warszawy, w której skład wszedł, postulował utworzenie Seminariów Nauczycielskich i domagał się obniżenia kosztów nauczania w czteroklasowych szkołach powszechnych. Od 7 grudnia 1917 do 4 listopada 1918 r. stał na czele ministerstwa wyznań religijnych i oświecenia publicznego w kolejnych gabinetach powoływanych przez Radę Regencyjną. Przez krótki okres sam zresztą kierował pracami rządu przejściowego. Na jesieni 1916 r. rozpoczął pracę na Politechnice Warszawskiej. Z uczelnią tą był związany do śmierci.

Dwa gabinety Ponikowskiego

Po dymisji rządu W. Witosa, spowodowanej rozpadem koalicji, misję sformowania nowego gabinetu powierzono A. Ponikowskiemu, rektorowi Politechniki Warszawskiej. W zamierzeniu miał to być pozaparlamentarny rząd fachowców, którego celem było rozwiązanie narastających problemów gospodarczych i poprawienie stanu finansów państwa. W polityce międzynarodowej oczekiwano od niego uregulowania kwestii przynależności Wileńszczyzny i Górnego Śląska. W skład rządu weszło kilku ministrów z poprzedniego gabinetu, w tym Gabriel Narutowicz – minister robót publicznych, gen. Kazimierz Sosnkowski – minister spraw wojskowych, i Konstanty Skirmut – minister spraw zagranicznych. Na początku ministerstwem aprowizacji kierował Hieronim Wyczółkowski, absolwent siedleckiego gimnazjum rządowego pochodzący z Huszlewa, miejscowości położonej obecnie w granicach powiatu łosickiego. Na stanowisku tym wkrótce jednak zastąpił go Jan Stoiński. A. Ponikowski, oprócz sprawowania funkcji premiera, kierował ministerstwem wyznań religijnych i oświecenia publicznego oraz – przejściowo – ministerstwem sztuki i kultury.

Z powodu braku poparcia sejmu w kwestii przyłączenia Wileńszczyzny na zasadach proponowanych przez rząd, premier zgłosił dymisję gabinetu, która 5 marca 1922 r. została przyjęta przez Naczelnika Państwa. Pięć dni później, wobec niemożliwości utworzenia rządu parlamentarnego, sejm ponownie powołał Ponikowskiego na premiera. W nowym gabinecie zmiany personalne nastąpiły tylko na stanowisku kierowników trzech resortów, co nie miało większego znaczenia dla jego funkcjonowania. Drugi rząd przetrwał zaledwie 88 dni. 6 czerwca, po kilkudniowym przesileniu gabinetowym, dymisję premiera przyjął naczelnik państwa. W rzeczywistości jednak gabinet Ponikowskiego urzędował do końca czerwca, czyli do czasu utworzenia rządu przez Artura Śliwińskiego, który został odwołany zaledwie po dziesięciu dniach urzędowania.

Przyczyną upadku drugiego rządu A. Ponikowskiego był wzrost zagrożenie bezpieczeństwa państwa spowodowany zbliżeniem niemiecko-radzieckim, które rozpoczęło podpisanie 16 kwietnia układu w Rapallo. W tej sytuacji Józef Piłsudski uważał za ryzykowną próbę zmniejszenia budżetu wojska przez ministra skarbu w celu szukania oszczędności budżetowych. Naczelnik Państwa krytykował również politykę prowadzoną przez Konstantego Skirmuta, ministra spraw zagranicznych, którą uważał za nieskuteczną.

Sukcesy i porażki

W ocenie Andrzeja Krawczyka „czasy premierostwa Antoniego Ponikowskiego to bardzo ważny etap w dziejach krzepnięcia struktur polskiej państwowości”. Trudno się zresztą z tą opinią nie zgodzić. Niewątpliwie sukcesem była stabilizacja granic państwowych. 18 kwietnia 1922 r. włączono do Polski Wileńszczyznę, która przez półtora roku była formalnie niezależnym państwem, uznawanym jednak tylko przez Polskę. Natomiast 20 czerwca przyłączono część Górnego Śląska, która przypadła Polsce w wyniku decyzji Rady Ambasadorów. Kwestie związane z podziałem obszaru plebiscytowego negocjował rząd Ponikowskiego. Porażką zakończyła się jednak poprawa stanu finansów państwa. Wprawdzie na początku udało się osiągnąć krótkotrwałą stabilizację marki polskiej, ale wobec deficytu budżetowego nie zdołano powstrzymać inflacji, która pociągnęła za sobą wzrost cen. Inflację próbowano zahamować poprzez drakońskie oszczędności finansowe, co nie przyniosło jednak oczekiwanych rezultatów. Dopiero premierowi W. Grabskiemu udało się w styczniu 1924 r. uzyskać od parlamentu specjalne pełnomocnictwa, które pozwoliły ustabilizować sytuację finansową. Sejm udzielił ich jednak w znacznie gorszej sytuacji gospodarczej i społecznej niż ta za rządów Ponikowskiego.

Późniejsze lata

Po ustąpieniu z urzędu A. Ponikowski powrócił na Politechnikę Warszawską. W roku akademickim 1923/1924 po raz drugi został wybrany rektorem tej uczelni. Przez następne dwa lata sprawował urząd prorektora. W latach 1937-1939 był dziekanem wydziału inżynierii. Pełnił również wiele funkcji społecznych, m.in. był przewodniczącym Komitetu Budowy Pomnika Chopina w Warszawie, który odsłonięto 14 listopada 1926 r. W okresie międzywojennym był związany z Chrześcijańską Demokracją. W 1930 r. z listy Katolickiego Bloku Ludowego został wybrany do sejmu. W marcu 1935 r. złożył jednak mandat poselski i wycofał się z aktywnego życia politycznego. W czasie II wojny światowej brał udział w tajnym nauczaniu. Na wiosnę 1945 r. powrócił do pracy na Politechnice Warszawskiej, która miała wówczas swoją tymczasową siedzibę w Lublinie. Przez krótki okres czasu pełnił obowiązki rektora. Do śmierci kierował katedrą miernictwa. Zmarł 27 grudnia 1949 r. w Warszawie i został pochowany w rodzinnym grobie na Cmentarzu Powązkowskim.

Życie rodzinne

A. Ponikowski był żonaty z Karoliną z Opolskich (1880-1964), z którą miał siedmioro dzieci – trzech synów: Adama, Andrzeja i Jana oraz cztery córki: Annę, Martę, Ewę i Aldonę. Syn Andrzej, z wykształcenia prawnik, został zamordowany przez Niemców w 1942 r. w Wiedniu. Jedna z córek – Aldona została zakonnicą. W rodzinnym grobie razem z rodzicami spoczywają córki: Anna Ponikowska i Ewa Ziemba. Na początku lat 20 XX w. Ponikowscy zamieszkali w postawionej przez siebie willi przy ul. Profesorskiej 4 w Warszawie, czyli na tzw. Kolonii Profesorskiej. Elewację jej zdobi tabliczka z wizerunkiem Matki Bożej.

Witold Bobryk