Obchody 100 rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki
W sam zaś dzień 15 października, o godzinie 10.00 rano, po wezwaniu wiernych z biciem we wszystkie dzwony, odprawią Mszę św. na intencję pomyślności naszej Ojczyzny. Ze Mszą św. należy połączyć egzortę, czyli kazanie, w którym mówca kościelny przypomni ludowi wiejskiemu doniosłość postaci bohatera ojczystego, jego trudy i cierpienia. Zaznaczyć należy, że z prawem do bytu mamy święte nieprzedawnione prawo do niepodległości.
Zgodnie z poleceniem arcybiskupa obchody wypadły bardzo okazale. W Maciejowicach wymieniono krzyż na kopcu stojący tam od 1861 r. Do miejscowego Komitetu Obchodów dołączył Komitet Główny Warszawski, przysyłając swego członka, budowniczego Skórewicza, który zbadał na miejscu kopiec i dał wzór na nowy krzyż. Modrzew ofiarował dwór w Podzamczu. Krzyż został uroczyście poświęcony w kościele maciejowickim; umieszczono na nim napis: „17.10.1817 – 15.10.1917. Krzyż ten wystawiony w setną rocznicę zgonu Tadeusza Kościuszki na miejscu, gdzie wielki wódz przelał swą krew za wolność Ojczyzny”. W dzień uroczystości kopiec – ładnie ozdobiony żywymi kwiatami – wyglądał jakby spowity w karmazynowy kobierzec, na którym uwydatniały się trzy białe orły narodowe, nad nim zaś unosiła się wspaniała korona z bluszczu. Po Mszy św. wyruszył z kościoła uroczysty pochód do kopca na Krępie. Przygrywała kapela straży garwolińskiej. Obecne były straże z Maciejowic i Łaskarzewa. Chłopcy z ochronki w Podzamczu występowali w krakuskach z kosami. Kazanie wygłosił 77-letni proboszcz maciejowicki ks. Adolf Pleszczyński. Potem przemawiał przewodniczący Komitetu Kościuszkowskiego z Warszawy Stanisław Patek, późniejszy minister spraw zagranicznych RP. Ze starego krzyża zrobiono pamiątkowe krzyżyki, które rozdawano darczyńcom ofiar na budowę przytułku im. T. Kościuszki dla 20 starców i kalek.
Podobne uroczystości odbyły się w Węgrowie, Siedlcach, Łukowie, Stoczku Łukowskim, Kocku, Sadownem. W Węgrowie, po uroczystym nabożeństwie ku czci T. Kościuszki, 15 października poświęcono pomnik poległych w powstaniu 1863 r. Tamtejszy Komitet Obchodów Kościuszkowskich otworzył Fundusz im. Kościuszki, aby założyć szkołę zawodową dla chłopców zgodnie z życzeniem naczelnika, który pragnął oświaty dla rzemieślników i rolników.
15 października w Siedlcach – po nabożeństwie za duszę Kościuszki w kościele św. Stanisława i modlitwach w synagodze – założono kamień węgielny pod pomnik Kościuszki obok ratusza zwanego Jackiem. W fundament pomnika wmurowano pergamin z aktem erekcyjnym w języku polskim i łacińskim następującej treści: „Roku pańskiego 1917, a 4-go pamiętnego okrutnej wojny światowej, w zaraniu odbudowy państwa polskiego w 100-wiekopomną dla narodu rocznicę śmierci Naczelnika Tadeusza Kościuszki, obywatele miasta Siedlce na garści ziemi maciejowickiej kładą kamień węgielny pod pomnik wielkiego bohatera narodu na wieczna pamiątkę miasta i przyszłym pokoleniom”. Aktu poświęcenia dokonał ks. Scipio del Campo w asyście duchowieństwa, przy udziale rady miejskiej, przedstawicieli stowarzyszeń kulturalnych, oświatowych i społecznych. W uroczystości uczestniczyły OSP, Milicja Miejska, młodzież gimnazjalna i liczne grupy społeczne – przy dźwiękach hymnu narodowego w wykonaniu orkiestry gimnazjalnej.
Podniosły charakter miały obchody w Łukowie. Rozpoczęły się uroczystą Mszą św. ze specjalnym kazaniem. W trakcie nabożeństwa śpiewano patriotyczne pieśni Moniuszki oraz „Boże, coś Polskę”. W obchodach uczestniczyli weterani powstania 1863 r., przedstawiciele samorządów, duchowieństwa, reprezentanci wojska, miejscowych urzędów, lokalnych organizacji i zrzeszeń społecznych, szkoły. Miasto było udekorowane w barwy narodowe i zieleń, w oknach wielu domów umieszczono orły polskie i portrety naczelnika. Po nabożeństwie odbyło się rozszerzone posiedzenie rady miejskiej. Podczas zebrania, nie bacząc na obecność przedstawicieli władz okupacyjnych, odśpiewano „Jeszcze Polska nie zginęła”.
Wiosną 1917 r. utworzony został w Stoczku Łukowskim Komitet Obchodów Kościuszkowskich. Z dobrowolnych ofiar staraniem komitetu wybudowany został skromny pomnik przedstawiający kopiec zwieńczony krzyżem. Po nabożeństwie w miejscowym kościele uformował się pochód i skierował pod nowo wybudowany pomnik. Na czele pochodu szli nie tylko przedstawiciele komitetu, ale też reprezentanci rady gminy ze wsi Prawda, potem uczniowie miejscowych szkół z chorągwiami i sztandarami. Miasto było udekorowane.
Latem 1917 r. w Kocku zebrał się komitet obchodów 100-rocznicy pod przewodnictwem ks. Kalickiego. 15 października, po nabożeństwie w kościele parafialnym, przedstawiciel inteligencji Jerzy Malicki wygłosił patriotyczne przemówienie. Zebrano fundusz na budowę pomnika.
W osadzie Sadowne staraniem mieszkańców również został wzniesiony pomnik ku czci T. Kościuszki. Obchodząc rocznicę zgonu naczelnika, strażacy w Czuryłach (gm. Zbuczyn) wystawili sztukę „Kościuszko pod Racławicami” [W. Anczyca – JG]. Tak zrelacjonował to wydarzenie Sz. Ciekot: „…sztukę, mimo że była bardzo trudna i ciężka (…) odgrywano kilkakrotnie, a zjeżdżali się na to przedstawienie ludzie z całej okolicy. Ponieważ sztuka wymagała dużo miejsca, graliśmy ją w stodole. Jeden sąsiek, dość duży, był sceną, zaś klepisko i drugi sąsiek widownią (…). Najlepszym dowodem powodzenia tej sztuki było to, że potem w miesiącu styczniu, przy dość sporym mrozie, widzowie byli tak rozentuzjazmowani, że ok. sześć godzin w stodole siedzieli, nie bacząc na chłód”. W sztuce grał m.in. Z. Czermański.
Józef Geresz