Zanim wybuchło powstanie
Zanim jednak w styczniową noc rozpoczęły się walki, w całym Królestwie Polskim narastało wrzenie. Nie inaczej było w naszym regionie. Najsilniejsza aktywność patriotyczna ogarnęła społeczeństwo Podlasia w latach 1861-1862. Już od marca 1861 r. w głównych miastach regionu zaczęto organizować nabożeństwa w intencji uczestników manifestacji patriotycznych poległych w Warszawie w dniach 27 lutego i 8 kwietnia. Rozpoczęło to okres manifestacji patriotycznych i religijnych organizowanych w różnych zaborach, ale przede wszystkim w rosyjskim. Odbywały się one w kościołach, na cmentarzach i miejscach upamiętniających walki wolnościowe lub ich uczestników. Udział w tych manifestacjach brało także duchowieństwo podlaskie, zwłaszcza parafialne, mimo okólników władz Królestwa, by „duchowieństwo nie głosiło nauk przeciwnych zasadom porządku społecznego”.
Egzekwując to zalecenie, władze administracyjne domagały się nieraz odebrania księżom prawa głoszenia kazań. Z takimi żądaniami występowały m.in. pod adresem wikarego z Łukowa ks. Stanisława Brzóski oraz kaznodziejów w Białej, księży Farskiego i Suleja. Już wcześniej, od 1858 r., duchowni aktywizowali społeczeństwo poprzez zakładanie i wzbogacanie bibliotek parafialnych, a zwłaszcza dekanalnych (m.in. w Górznie i Janowie Podlaskim). Obok dzieł treści religijnej i moralnej zaczęto propagować i gromadzić publikacje związane z polskimi dziejami i kulturą. Za pośrednictwem duchowieństwa podlaskiego jeden z warszawskich księgarzy chciał założyć sieć biblioteczek parafialnych. Projekt ten przedstawił wczesną wiosną 1862 r. księgarz Lewicki, który wcześniej był jednym z działaczy młodzieżowej konspiracji narodowej w Królestwie Polskim. Na liście lektur takich biblioteczek umieścił on m.in. słynne gawędy dla ludu obejmujące tradycję historyczną, zatytułowane „Pielgrzym w Dobromilu” oraz „Krótkie wiadomości z dziejów polskich”.
Narodowe przebudzenie szybko ogarnęło większość miast naszego regionu. Początkowo Siedlce, Łuków i Białą, następnie kolejne miasta i miasteczka, a stopniowo również część ludności wiejskiej. Organizatorzy i główne grupy uczestników rekrutowali się spośród niezbyt licznej młodej inteligencji, niższego duchowieństwa, przede wszystkim katolickiego, ale także unickiego, szlachty, młodzieży mieszczańskiej, niekiedy także spośród Rusinów. Unici zorganizowali m.in. nabożeństwa w cerkwi w Lejnie i kościele bazylianów w Białej z udziałem ok. 6 tys. wiernych wyznania greckiego i łacińskiego. Nabożeństwa w Ostrowie Lubelskim 8 września 1861 r. zgromadziły kilkanaście tysięcy katolików i unitów.
Początkowo rozwijał się umiarkowany nurt ruchu narodowego, zdominowany przez lepiej i wcześniej zorganizowanych patriotycznych ziemian i część inteligencji. Tworzyli oni, podobnie jak w całym kraju, sieć konspiracyjną obozu Białych. W drugiej połowie 1862 r. zaktywizowały się grupy bardziej radykalne, zmierzające do szybkiego, ofiarnego powstania ogólnonarodowego. Zyskały poparcie najżarliwszych patriotów ziemiańskich: Bronisława Deskura z Horostyty i Teodora Jasińskiego z Rozwadówki. Od września 1862 r. organizowali oni na Podlasiu sieć radykalnej konspiracji niepodległościowej tworzącej obóz Czerwonych. W powiatach bialskim i łukowskim ustępowali oni Białym, ale zdobywszy przychylność części ziemian oraz większości niższego i średniego duchowieństwa, energicznie zabrali się do przygotowania walki zbrojnej. Ową przychylność wobec obozu Czerwonych podlaskie duchowieństwo wyraziło podczas zjazdu w Kłoczewie, który odbył się 13 listopada 1862 r. Przybyli tu w znacznej liczbie (od 50 do 100) proboszczowie, wikariusze i przełożeni klasztorów.
W powiecie bialskim, gdzie organizacja rozwijała się najintensywniej, przewodzili Czerwonym urzędnik poczty bialskiej Felicjan Tarnowski (jako powstańczy naczelnik powiatowy), nauczyciel Szkoły Powiatowej w Białej Baltazar Wolanin (okręgowy bialski) i lekarz z Łosic Władysław Czarkowski (okręgowy łosicki). Od końca października 1862 r. rozbudową organizacji powstańczej i przygotowaniami do walki kierowali Walenty Lewandowski (naczelnik wojenny województwa podlaskiego), a zwłaszcza Roman Rogiński (komisarz Komitetu Centralnego Narodowego na to województwo), który tropiony przez carską policję właśnie w Białej założył swą główną bazę.
Grzegorz Welik