Katechizm św. Jozafata Kuncewicza
Wiedzę o nauczaniu św. J. Kuncewicza daje katechizm jego autorstwa, który został napisany w bezpośrednim kontekście przekazu wiary, w konkretnym czasie i miejscu. Jozafat Kuncewicz jest znany jako reformator życia religijnego na Ukrainie i Białorusi. Urodził się ok. 1580 r. we Włodzimierzu Wołyńskim. Pochodził z ukraińskiej rodziny mieszczańskiej o nazwisku Kunczyc, które zmienił na Kuncewicz. Na chrzcie otrzymał imię Jan, a „Jozafat” przyjął w zakonie.
Kształcił się w szkole cerkiewnej we Włodzimierzu, a następnie w Wilnie. Interesował się problematyką rozwoju tradycji zachodniej oraz wschodniej. Miał kontakty zarówno ze środowiskami prawosławnymi, jak i katolickimi. Za radą jezuitów w 1604 r. wstąpił do zakonu bazylianów. Studia filozoficzno-teologiczne odbył w Akademii Wileńskiej. W 1609 r. przyjął święcenia kapłańskie. Pełnił funkcję mistrza nowicjatu. Za jego przyczyną powstały monastery w Byteniu i Żyrowicach, a dla bazylianek klasztor w Krasnobrodzie. W 1613 r. został archimandrytą kościoła Świętej Trójcy w Wilnie. W 1617 r. przeniósł się do Bytenia, a w 1617 r. mianowano go biskupem koadiutorem arcybiskupa Połocka Gedeona Brolnickiego, a po jego śmierci – arcybiskupem. Prowadził działalność reformatorską swojej archidiecezji, administracyjną, a przede wszystkim pastoralną – skupioną na podniesieniu poziomu intelektualnego i moralnego duchownych oraz świeckich. Poniósł śmierć męczeńską 12 listopada 1623 r. w Witebsku. W związku z działalnością komisji apostolskiej w sprawie beatyfikacji Kuncewicza mamy dobrze udokumentowane świadectwa o jego życiu i męczeńskiej śmierci. Zostały one spisane pod przysięgą nie tylko przez duchownych greckokatolickich i łacińskich, ale również świeckich urzędników z Połocka, którzy zostali przesłuchani w 1637 r. Te świadectwa i akta zostały wydrukowane później m.in. w języku polskim w Paryżu, czyli poza obszarem wpływu rosyjskiego. Świadectwa te są realnym wprowadzeniem w zrozumienie katechizmu, bowiem ukazują, jak Kuncewicz żył wiarą i celebrował ją każdego dnia oraz jak rozumiał tajemnicę posłania i chrześcijańskiego świadectwa.
***
J. Kuncewicz jest patronem diecezji siedleckiej. Kult jest związany m.in. z pobytem ciała świętego w Białej Podlaskiej (zwanej dawniej m.in. Białą, a potem Białą Książęcą czy Białą Radziwiłłowską). W 1706 r. przewieziono je do kaplicy zamku Radziwiłłów. W 1764 r. z powodu najazdu wojska rosyjskiego na Białą relikwie zamurowano w ścianach zamku. 24 czerwca 1765 r. w obecności biskupa wileńskiego Wołłowicza trumnę z ciałem Kuncewicza przeniesiono do nowo wybudowanego kościoła pw. św. Barbary (obecnie Narodzenia NMP) i umieszczono w bocznym ołtarzu.
Rozwój kultu świętego jest dobrze udokumentowany także przez Rosjan. Ponieważ uroczystości odpustowe często trwały około miesiąca, Rosjanie narzekali, że Polacy pielgrzymują do Białej nawet z odległych parafii. Odpust obchodzony początkowo 12 listopada został przeniesiony przez Innocentego XI na 26 września. W pierwszej połowie XIX w. ciało Jozafata ubrano w nowe, bogato zdobione szaty. W 1873 r. konieczne było powtórne ukrycie trumny. Zamurowano ją w jednej z krypt podziemnych kościoła. Dwa lata później świątynię przejęły wojska rosyjskie, a z nimi popi jako urzędowi przedstawiciele zaborców. W 1915 r. kiedy Rosjanie w wyniku klęsk na frontach I wojny światowej i fali protestów w ich kraju zmuszeni zostali do ustąpienia z Białej, 10 lipca 1916 r. relikwie wydobyto i przeniesiono do kościoła św. Antoniego, gdyż dawna cerkiew unicka pełniła wówczas funkcję kościoła garnizonowego dla protestantów. Informację o miejscu ukrycia ciała świętego przekazał Emil Radomiński. Na wniosek biskupa podlaskiego Henryka Przeździeckiego Piusa XI uhonorował go medalem Pro Ecclessia et Pontifice, a prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Ignacy Mościcki przyznał mu Złoty Krzyż „za zasługi dla Państwa Polskiego położone w obronie wiary i tradycji polskiej”. Po licznych zawirowaniach relikwie trafiły następnie do Bazyliki św. Piotra w Rzymie, gdzie znajdują się do dziś w przeszkolonej trumnie w ołtarzu św. Bazylego Wielkiego.
***
Wiedzę o nauczaniu św. J. Kuncewicza daje oprócz wspomnianych świadectw katechizm jego autorstwa. Katechizm to szczególny rodzaj przewodnika po wierze, który zawierając odwieczne prawdy, oddaje ducha epoki i kierunki rozwoju nauczania. W XVII w. większość kapłanów nie miała wykształcenia, potrafili oni jedynie czytać, nie znali form sakramentów i tajemnic wiary. Braki te odbijały się na wiernych, którzy nie znali prawd wiary. W odpowiedzi na istniejącą sytuację abp Kuncewicz ok. 1618 r. ułożył katechizm „Catechismus a Servo Dei Iosaphato compositus” i rozdał go kapłanom podczas jednego z synodów w Połocku. Nakazał jednocześnie, by nauczyli się go na pamięć, co też skrupulatnie sprawdzał podczas późniejszych synodów. Władyka Kuncewicz pragnął, aby katechizm stał się dla powierzonego mu duchowieństwa tym, czym był dla łacinników „Katechizm trydencki”. Skierowany zasadniczo do kapłanów, ujęty w bardzo prostej formie, stanowił doskonałą pomoc w późniejszej pracy z dorosłymi i z dziećmi. Cieszył się ogromną popularnością, o czym może świadczyć fakt, że odwoływano się do niego przy późniejszych pracach nad nowymi katechizmami lokalnymi.
***
Dzieło Jozafata można zaliczyć do kategorii małego katechizmu. Ze względu na treść i formę stanowił proste narzędzie pozwalające na poznanie podstawowych prawd wiary i zasad życia chrześcijańskiego. Budową nawiązuje do katechizmu Piotra Kanizjusza, różni się od niego m.in. kolejnością ułożenia poszczególnych części.
Katechizm zawiera 135 pytań i odpowiedzi. Jego czteroczęściowy układ poprzedzony jest krótkim wstępem w postaci trzech pytań i odpowiedzi.
Pytanie: Kto jest chrześcijaninem?
Odpowiedź: Chrześcijaninem jest ten, kto jest ochrzczony w Imię Ojca i Syna i Ducha Świętego, wierzy i wyznaje prawo Jezusa Chrystusa.
P.: Co jest obowiązany posiadać ten, kto wyznaje prawo Jezusa Chrystusa?
O.: Cztery są wymagania (chrześcijanina): Po pierwsze, wyznanie wiary. Po drugie, sposób modlitwy do Boga. Po trzecie, znajomość tego, co należy czynić oraz tego, czego należy unikać, aby ktoś mógł podobać się Bogu. Po czwarte, znajomość środków, przez które może być otrzymana łaska Boga lub jej powiększenie. Kto wie, że należy spełniać te wymagania, ten jest prawdziwym chrześcijaninem i zbawi się.
P.: W jaki sposób może się łatwo nauczyć tych wymagań?
O.: Najpierw powinien poznać Symbol Wiary; następnie Modlitwę Pańską to jest Ojcze nasz; ponadto dziesięć przykazań Dekalogu; wreszcie siedem Sakramentów Kościoła”.
Ten krótki wstęp ukazuje strategiczny wybór zachodniej tradycji nauczania abp. Kuncewicza. Katechizm zawiera kilka ważnych akcentów podkreślających specyfikę nauczania w obrządku greckokatolickim.
***
W katechizmie Kuncewicz zastosował sprawdzoną formę dialogiczną. Stosowana ona była już w katechumenacie w III w.n.e. i pomagała w łatwiejszym odkrywaniu istoty wiary. Kolejną jej zaletą była możliwość znacznego skrócenia tekstu, przez co stał się on bardziej klarowny i łatwiejszy do pamięciowego przyswojenia. To istotne, gdy uwzględnimy, że głównymi adresatami dzieła byli nieposiadający odpowiedniego wykształcenia kapłani, którzy mieli go nauczać wiernych. Pamięciowe opanowywanie materiału było podstawową formą stosowaną w katechezie XVI w. Trzeba jednak przyznać, że niosła ona z sobą niebezpieczeństwo niewystarczającego zrozumienia prawd, gdy często nauka była zredukowana do powtarzania niezrozumiałych formuł. Braki te niwelowała zastosowana forma dialogu, która przez odpowiednie formułowanie pytań umożliwiała przedstawienie złożonych zagadnień dogmatycznych w przystępnej dla odbiorcy formie. Forma dialogiczna przywołuje także antyczną formę katechetyczną składającą się z pytań i odpowiedzi. Chodzi o propozycję idealnego dialogu pomiędzy mistrzem i uczniem, podczas którego poprzez pytania uczeń jest zaproszony do odkrywania nowych aspektów prawd wiary. Rodzaj dialogiczny przyczynia się do znacznego skrócenia tekstu, pozwalając na zaprezentowanie tylko istoty treści. Kuncewicz skutecznie to wykonał, aby ułatwić zrozumienie i przyswojenie sobie tekstu na pamięć.
***
Pierwsza część katechizmu zatytułowana „O wierze” zawiera 36 pytań i odpowiedzi, co stanowi 27% całego tekstu. Druga – „O Modlitwie Pańskiej” – stanowi syntezę życia modlitewnego chrześcijanina i została podzielona na dwa działy – pierwszy, poświęcony „Modlitwie Pańskiej”, drugi – innym modlitwom chrześcijańskim. Znalazło się tam „Pozdrowienie Anielskie” oraz modlitwy do świętych, którzy w sposób wstawienniczy orędują za nami w niebie. Ta część zawiera 26 pytań i odpowiedzi, co stanowi 19% całego materiału. Trzecia część pt.: „O dziesięciu przykazaniach Dekalogu” ukazuje obowiązki moralne, które chrześcijanie muszą wypełniać w swoim życiu. Również składa się z dwóch działów. W pierwszym punktem odniesienia jest Dekalog będący wyznacznikiem niezmiennych zasad postępowania ustanowionych przez Boga w Starym Testamencie i potwierdzonych przez Jezusa Chrystusa. Drugą część stanowi rozważanie poszczególnych przykazań. Klamrą spinającą oba działy jest przykazanie miłości. Ta część zawiera 47 pytań i odpowiedzi i jest najobszerniejsza (35% całego materiału). Czwarta część nosi nazwę „O siedmiu sakramentach Kościoła” i omawia poszczególne sakramenty celebrowane przez Kościół. Podaje naukę o łaskach przywiązanych do sakramentów, sposobie ich szafowania oraz warunkach, jakie należy spełnić, aby je godnie przyjąć. Podobnie jak poprzednie części zawiera praktyczne wskazania. Tę część tworzą 22 pytania i odpowiedzi (17% materiału). Treść katechizmu jest syntetyczna, logiczna i kompletna.
***
Katechizm w posłudze pastoralnej św. J. Kuncewicza odegrał znaczącą rolę. Przyczynił się do poznania i zrozumienia wiary katolickiej przez chrześcijan obrządku wschodniego. Poznanie nauczania J. Kuncewicza z pewnością może wpłynąć na pogłębienie wiedzy o świętym, o którym papież Pius XI napisał w swojej encyklice (1923): „Nikt chyba nie wsławił bardziej ich imienia (Słowian wschodnich), nikt bardziej nie przyczynił się do zbawienia tych ludów, jak właśnie ów pasterz i apostoł, zwłaszcza gdy swą krew przelał za jedność świętego Kościoła”. Katechizm Kuncewicza jest szczególnym rodzajem książki wiary próbującym zachować Objawienie Boże w jego nieskażonej czystości, integralne i nienaruszone, ale także prezentować je ludziom w sposób możliwie jasny.
Ks. Andrzej Kiciński – Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
(Artykuł powstał na podstawie tekstu opublikowanego w „Teologicznych Studiach Siedleckich” t. X (2013).
O autorze
Ks. Andrzej Kiciński – autor i współautor wielu publikacji o katechizmach m.in. „Rola katechizmów w rozwoju nauczania katechetycznego” (2020); „Katechizm według bł. Edmunda Bojanowskiego” (2022).