Księża w Polskiej Macierzy Szkolnej
Należała do nich Polska Macierz Szkolna (PMS), której celem było tworzenie szkół, bibliotek i czytelni. Po początkowych trudnościach stwarzanych przez carską administrację w guberni siedleckiej koła PMS zaczęły powstawać jak grzyby po deszczu. W zarządach tych kół znajdujemy wielu ziemian, a nawet arystokratów, takich jak hrabina Róża Zamojska (koło PMS Włodawa), hrabina Kazimiera Broel-Plater (Górki), książę Czesław Światopełk Mirski (Biała Podlaska), książę Włodzimierz Czetwertyński senior (Parczew), książę Seweryn Czetwertyński (Siedlce, Suchowola), książę Włodzimierz Czetwertyński (Milanów, Rudzieniec), hrabia Stanisław Plater-Zyberk (Konstantynów), hrabia Edward Żółtowski (Kock).
Największą jednak grupę wśród kierujących kołami PMS w guberni siedleckiej stanowili duchowni katoliccy. Było wśród nich kilku znanych z innych pól działalności społecznej lub naukowej księży, takich jak np. ks. Adolf Pleszczyński. Nazwiska większości pokryła, niestety, patyna historii. Warto więc je przypomnieć.
Koło PMS w Garwolinie – przewodniczący ks. Stanisław Mankiewicz; Koło w Górkach – przewodniczący ks. Kazimierz Szulc; Koło w Hadynowie – przewodniczący ks. Edward Łyczewski; Koło w Huszczy – przewodniczący ks. Marceli Glinka; Koło w Huszlewie – przewodniczący ks. Stanisław Zaremba; Koło w Janowie Podlaskim – przewodniczący ks. Karol Dembiński; Koło w Komarówce – przewodniczący ks. Jan Rudnicki; Koło w Korczewie – przewodniczący ks. Ludwik Biernatt; Koło w Krześlinie – przewodniczący ks. Marian Godlewski; Koło w Łomazach – przewodniczący ks. Antoni Śliwiński; Koło w Łosicach – przewodniczący ks. Piotr Kucharski; Koło w Maciejowicach – przewodniczący ks. Adolf Pleszczyński, sekretarz ks. Dionizy Błoński; Koło w Mordach – przewodniczący ks. Wincenty Kropiwnicki; Koło w Niemojkach – przewodniczący ks. Julian Rostkowski; Koło w Ostrowie – przewodniczący ks. Feliks Biały, następnie ks. Józef Kostkowski; Koło w Parysowie – przewodniczący ks. Władysław Wachowicz; Koło w Piszczacu – przewodniczący ks. Karol Pabisewicz; Koło w Radzyniu – przewodniczący ks. Tadeusz Osiński; Koło w Rossoszy – przewodniczący ks. Jan Majsterski; Koło w Ruskowie – przewodniczący ks. Ludwik Kalicki; Koło w Sarnakach – przewodniczący ks. Jan Krzeski; Koło w Sobieszynie, sekretarz ks. Andrzej Bortukiewicz; Koło w Sokołowie – przewodniczący ks. Stanisław Resztke; Koło w Stężycy, przewodniczący ks. Bolesław Płodowski; Koło w Suchożebrach – przewodniczący ks. Michał Dworzyński; Koło w Trojanowie – przewodniczący ks. Franciszek Wajno; Koło w Tucznej – przewodniczący ks. Władysław Salnicki; Koło w Wereszczynie – przewodniczący ks. Julian Dąbrowski; Koło we Włodawie – sekretarz ks. Henryk Jałkowski; Koło w Worgulach – przewodniczący ks. Ludwik Górniak. Warto pamiętać o tych dzielnych kapłanach, którzy w trudnych czasach zaborów tworzyli polską oświatę.
Według ustaleń dr Urszuli Głowackiej-Maksymiuk łącznie na terenie guberni siedleckiej powstało 65 kół działających z dużą aktywnością. Koła te organizowały szkoły, kursy dla dorosłych, biblioteki, czytelnie, ochronki. W krótkim czasie zorganizowały sieć szkół elementarnych we wszystkich powiatach guberni. Działacze PMS odegrali ogromną rolę w budowaniu polskiej oświaty. Zakładanie i prowadzenie szkół wymagało dużego wysiłku tak intelektualnego, jak i finansowego. Dużą ofiarnością na rzecz tych szkół wykazały się środowiska ziemiańskie i miejscowa inteligencja. Oprócz organizacji szkół lokalne koła PMS powoływały też biblioteki i czytelnie, których na terenie guberni siedleckiej utworzono 76. Tak ożywiona działalność polskich środowisk patriotycznych nie mogła podobać się władzom rosyjskim. Tym bardziej że na terenie guberni siedleckiej koła PMS krzewiące polską oświatę powstawały licznie na byłych terenach unickich.
Polska Macierz Szkolna została więc zlikwidowana postanowieniem generał-gubernatora Skałona z 1 grudnia 1907 r. Zamknięto wszystkie koła PMS na terenie całego Królestwa Polskiego, a wraz z nimi wszystkie szkoły, biblioteki, czytelnie i ochronki. W tej sytuacji PMS przeszła do działalności nielegalnej, a szkoły przez nią prowadzone stały się podwaliną nowego szkolnictwa polskiego po odzyskaniu niepodległości.
Grzegorz Welik