Nie słucha czy nie słyszy?
Polska to jeden z nielicznych krajów w świecie, gdzie badania przesiewowe słuchu u dzieci wprowadzono na szeroką skalę. To efekt ponad 25-letnich działań m.in. moich i doc. Marii Góralówny, z którą opracowaliśmy pierwszy program badań przesiewowych słuchu u noworodków. Był on kontynuacją obserwacji doc. Góralówny i jej ówczesnego poradnictwa listowego dla matek dzieci z głęboką wadą słuchu. Z upływem czasu pod kierunkiem w IFiPS opracowywano kolejne programy badań słuchu u noworodków, a potem dzieci w wieku szkolnym.
Powszechne badania przesiewowe słuchu przeprowadzane są już na oddziale noworodkowym. Jak często diagnozuje się problemy ze słuchem?
Polska to jeden z nielicznych krajów w świecie, gdzie badania przesiewowe słuchu u dzieci wprowadzono na szeroką skalę. To efekt ponad 25-letnich działań m.in. moich i doc. Marii Góralówny, z którą opracowaliśmy pierwszy program badań przesiewowych słuchu u noworodków. Był on kontynuacją obserwacji doc. Góralówny i jej ówczesnego poradnictwa listowego dla matek dzieci z głęboką wadą słuchu. Z upływem czasu pod kierunkiem w IFiPS opracowywano kolejne programy badań słuchu u noworodków, a potem dzieci w wieku szkolnym. Model wdrożony w IFiPS stał się wzorem dla innych krajów w świecie. Dzięki powszechnym badaniom przesiewowym słuchu wiemy, że średnio u dwóch, trzech noworodków i co u piątego, szóstego dziecka w wieku szkolnym wykrywa się różne zaburzenia słuchu.
Skąd one się biorą?
O ile wady wrodzone ujawnione w pierwszych dniach życia występują w poważnym stopniu u jednego czy dwojga dzieci na 1 tys. noworodków, to wady nabyte u dzieci wieku od dwóch do sześciu lat o znacznie mniejszym natężeniu już u ok. 12-14%. W tym przypadku do nieprawidłowości dochodzi zwykle w następstwie zaburzeń oddychania przez nos i infekcji górnych dróg oddechowych. Nie oznacza to jednak, że zawsze dochodzi do zapalenia ucha – zwłaszcza środkowego. Istnieją pewne sprzyjające okoliczności, które sprawiają, iż infekcji górnych dróg oddechowych jest w tym okresie więcej. Odnosi się to szczególnie do wad w obrębie twarzoczaszki, np. w przypadku rozszczepu podniebienia praktycznie 100% dzieci ma częściej lub rzadziej zapalenia ucha środkowego z następowymi zmianami obrzękowymi, wysiękowymi i zarostowymi. Drugą okolicznością jest przerośnięty migdałek gardłowy lub migdałki podniebienne. Dziecko wówczas – poza nawracającymi zapaleniami uszu – chrapie oraz może mieć bezdechy podczas snu. Postępowanie terapeutyczne polega na usunięciu migdałka gardłowego i – jeżeli zachodzi potrzeba – zmniejszeniu przerośniętych migdałków podniebiennych.
Jakie objawy powinny zaniepokoić rodziców?
Obecność niedosłuchu wpływa na zachowanie dziecka, jego umiejętność koncentracji, powoduje pogorszenie zdolności poznawczych czy wręcz zahamowanie rozwoju. Jednak objawy kojarzone są częściej z problemami wychowawczymi niż zdrowotnymi. Tymczasem typowe oznaki wskazujące na możliwość występowania zaburzeń słuchu są łatwe do zaobserwowania. Należy jednak pamiętać, że mogą one występować w różnym nasileniu w zależności od głębokości problemu. Do najczęstszych zaliczamy: opóźnienie rozwoju mowy lub ograniczony zasób języka, trudności ze zrozumieniem tekstu czytanego, niewyraźna mowa, gubienie początków lub końcówek wyrazów; problemy z pisaniem ze słuchu – dziecko pisze tak, jak słyszy); obserwowanie twarzy osoby mówiącej. Ponadto są to: rozkojarzenie, problem z koncentracją uwagi, rozglądanie się po klasie w czasie, gdy inni wykonują polecenie nauczyciela, zdziwienie, gdy dziecko uświadamia sobie, że jest wywoływane po imieniu, opóźnione reagowanie lub brak odpowiedzi na zawołanie, trudności z rozumieniem poleceń wydawanych w hałasie, np. na przerwie międzylekcyjnej, częste prośby o powtórzenie, dopytywanie się „co?”, trudności ze zrozumieniem pytania, częste nieprzygotowanie do lekcji z powodu niezapisania przez dziecko tematu pracy domowej, siadanie zbyt blisko telewizora lub manipulowanie ustawieniem głośności, siadanie blisko nauczyciela i obserwowanie z uwagą lub wręcz odwrotnie – zajmowanie się sobą w samym końcu sali, gorsze wyniki w nauce, głośne mówienie w cichym pomieszczeniu, siedzenie w klasie w czasie przerwy, uciekanie przed hałasem, mogące być objawem nadwrażliwości na dźwięki bóle głowy, niereagowanie na dzwonek oznajmujący przerwę, dysleksja, dysgrafia, zawroty głowy, zaburzenia równowagi.
Jakie mogą być skutki niedosłuchu u dzieci?
Świadome rozpoznawanie, czyli rozumienie sekwencji dźwięków, odbywa się w centralnym układzie nerwowym. Mowa ludzka jest właśnie tym najważniejszym dla człowieka efektem słyszenia dźwięków, ich analizy, przetworzenia, uświadomienia oraz ekspresji. Zaburzenia na poziomie któregokolwiek z powyższych odcinków powodują problemy z komunikacją i ograniczają możliwości poznawcze. Tymczasem dziecko u progu nauki szkolnej powinno mieć bogate umiejętności komunikowania się językowego: pełną sprawność wymawiania wszystkich głosek języka polskiego, znaczną sprawność systemową – posługiwanie się poprawnym, gramatycznym zdaniem, także złożonym, pragmatyczną. Wszelkie nieprawidłowości słyszenia występujące w tym okresie lub we wcześniejszych latach życia dziecka wywołują skutki natychmiastowe, a jeżeli zaburzenia te nie są prawidłowo leczone, nawarstwiają się. Dlatego tak ważne jest jak najwcześniejsze wykrycie uszkodzenia słuchu i podjęcie odpowiednich działań.
Czy niedosłuch można wyleczyć?
W przypadku niedosłuchu typu przewodzeniowego, czyli powstającego przy uszkodzeniach wrodzonych lub nabytych w uchu zewnętrznym i/lub środkowym, w większości przypadków możliwe jest poprawienie słyszenia poprzez leczenie farmakologiczne lub operacyjne. Powinno być ono podjęte jak najwcześniej, gdyż niektóre stany zapalne ucha środkowego mogą prowadzić do jego trwałych uszkodzeń. Wtedy stan słuchu można poprawić jedynie poprzez operację. Dzieci często mają okresowo gorsze słyszenie wywołane zaburzeniami przewodzenia dźwięków. Rodzice oraz nauczyciele powinni być szczególnie wrażliwi na nietypowe zachowanie się dziecka, zwłaszcza po przebytych przez nie infekcjach, chorobach uszu. W takiej sytuacji należy zawsze skontrolować słuch malucha.
Trwałego niedosłuchu typu zmysłowo-nerwowego nie można wyleczyć za pomocą leków. Jednakże u części dzieci dotkniętych głębokim niedosłuchem lub głuchotą z pełnym powodzeniem możliwe jest zastosowanie wszczepu ślimakowego. Jest on podstawą rozwoju mowy i języka. Malucha, u którego wykryto niedosłuch typu zmysłowo-nerwowego, należy jak najwcześniej zaaparatować, a jeżeli nie da to oczekiwanych postępów w rozwoju słuchowym, wszczepić mu implant ślimakowy.
W przypadku zaburzeń centralnych leczenie polega na długotrwałej rehabilitacji, a praca nad rozwojem mowy wymaga wielu umiejętnych i konsekwentnych działań ze strony rodziców i osób rehabilitujących. Wyniki jednak nie zawsze są satysfakcjonujące. Takie zaburzenia mogą współistnieć z obwodowym niedosłuchem odbiorczym.
Dziękuję za rozmowę.
Badania na Mazowszu
IFiPS w Kajetanach rozpoczyna kolejne programy badań przesiewowych słuchu, które tym razem obejmą Mazowsze. Będzie to pierwszy w świecie region kraju, gdzie badaniami objęta zostanie cała populacja dzieci rozpoczynających edukację szkolną. Swój słuch będzie mogło sprawdzić 81 tys. uczniów, a przeszło 67 tys. rodziców, opiekunów i pracowników szkół objętych zostanie działaniami edukacyjnymi. W naszym regionie badania będą prowadzone w Siedlcach, w powiatach: siedleckim, garwolińskim, łosickim.
MD