Prochownia i bór chrobotkowy
Miasto Terespol zostało założone na gruntach królewskiej wsi Błotków (Błotkowo) w 1697 r. Źródła podają, że kasztelan wileński Jan Jerzy Słuszka dedykował swojej małżonce Teresie - stąd nazwa Terespol - nowo utworzone miasto, leżące na zachodnich kresach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Najcenniejszym zabytkiem jest klasycystyczna cerkiew prawosławna pw. św. Apostoła Jana Teologa z XVIII w. Świątynia postawiona została po odnowieniu parafii rytu wschodniego po 1745 r. przez miejscowego dziedzica Antoniego Pocieja. W XIX w. była kilkakrotnie remontowana i przebudowywana.
Generalny remont wykonany został w latach 1897-1898. Freski na ścianach i ikony rozpisali odbywający zasadniczą służbę wojskową w Brześciu, a w cywilu malarze-ikonopiści Atanazy Tulski i Aleksy Lizunow. Za ołtarzem umieścili dwukrotnie większy od rozmiarów człowieka fresk Gospoda wo Sławie oraz ikony: Zbawiciela, św. Bazylego Wielkiego, św. Grzegorza Teologa, św. Jana Złotoustego, św. św. Cyryla i Metodego, św. Równego Apostołom Księcia Włodzimierza. Na ścianach bocznych znajdowały się freski: czterej Ewangeliści, Ukrzyżowanie i Zmartwychwstanie. Z okazji pielgrzymek do Kijowa parafianie przywozili utensylia cerkiewne jako dary dla swojej cerkwi.
W ostatnich latach odnowiono wnętrze i elewacje świątyni oraz dzwonnicę z XVIII w. Zainstalowany został ażurowy, rzeźbiony po mistrzowsku ikonostas.
Nad miastem góruje wieża kościoła parafialnego pw. Świętej Trójcy z 1863 r., uwagę zwraca też żelazny obelisk z 1825 r., który upamiętnia ukończenie budowy traktu z Warszawy do Brześcia.
Prochownia i zespoły dworskie
Terespol jest otoczony pocarskimi fortyfikacjami. Ma to związek z wznoszeniem Twierdzy Brzeskiej po powstaniu listopadowym, kiedy dobra terespolskie stały się własnością rządu carskiego. Do połowy XIX w. cały stary Terespol został zburzony, a jedyną budowlą ocalałą z wcześniejszej zabudowy jest cerkiew. – Zburzono pałac Czartoryskich, kościół i klasztor dominikanów, zbór luterański, browar oraz ratusz z sukiennicami – wylicza Przemysław Wróblewski z Koła Miłośników Fortyfikacji i Historii.
Dziesięć lat temu członkowie koła, pracując społecznie, zapobiegli degradacji zabytkowego bunkra o powierzchni niemal tysiąca metrów kwadratowych, wybudowanego w 1913 r. w ramach pierścienia obronnego Twierdzy Brzeskiej. Tzw. Prochownia służyła jako magazyn amunicyjny dla obiektów fortecznych, rozlokowanych na terenie Przedmościa Terespolskiego. W 1918 r., po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, budynek przeszedł pod opiekę Wojska Polskiego. W czasie wojny został przejęty przez III Rzeszę, by po jej zakończeniu znów powrócić do Polski. W 1992 r. obiekt został wpisany do rejestru zabytków. Od 2010 r. pieczę nad nim sprawuje Koło Miłośników Fortyfikacji i Historii z Terespola. Dziś można w jej wnętrzach zwiedzać sale z wystawami, m.in. dotyczącą historii kolei warszawsko-terespolskiej, poświęconą lotnisku w Małaszewiczach, salę rzemieślniczą z wyeksponowanymi dawniej używanymi narzędziami. – Jest też sala gen. Franciszka Krajowskiego, który mieszkał w Terespolu w latach 20 i 30 XX w., a który zasłużył się w wojnie z 1920 r. – wyjaśnia P. Wróblewski.
Kobylany, Lebiedziew, Łobaczew Duży, Terespol, Murawiec-Żuki, Kolonia Dobratycze – w tych miejscach zobaczyć można unikalny zabytek budownictwa fortecznego w skali Europy. Pasjonaci historii na terenie gm. Terespol, w odległości 9 km od miasta, odnajdą ślady rodu Niemcewiczów, którzy w XVIII i XIX w. byli właścicielami Nepli. Poeta i historyk Julian Ursyn Niemcewicz swój pobyt w Neplach opisał w „Pamiętnikach historycznych”. Miejsce to odwiedził też car rosyjski Aleksander I. Na początku XIX w. ówczesny właściciel Kalikst Mierzejewski wybudował pałac z ogrodem i parkiem, z rzadkimi gatunkami drzew i krzewów. Była też oranżeria.
Zespół dworski składający się z dworu drewnianego z lat 1937-38 i pozostałości parku krajobrazowego z XIX w. obejrzeć można w Małaszewiczach Małych. Natomiast w pobliżu wysokiej na 10 m krawędzi skarpy wznoszącej się nad starorzeczem Bugu stoi dwór z początku XIX w. w Krzyczewie. Zachował się też dwór murowany z połowy XIX w. w Koroszczynie.
Bug, starorzecza, dopływy i oczka wodne
Geograficznie Terespol położony jest na styku południowego Podlasia i Polesia Lubelskiego. Tereny gminy znajdują się na terenach o dużych walorach przyrodniczych. Na całej jej granicy wschodniej, od południowego końca gminy po północny, płynie Bug. Przez gminę przepływa też rzeka Krzna oraz mała Czapelka – dopływ Krzny.
Zachowaniem najcenniejszych pod względem przyrodniczym, krajobrazowym i kulturowym fragmentów lewobrzeżnej doliny Bugu w granicach woj. bialskopodlaskiego zajmuje się Park Krajobrazowy „Podlaski Przełom Bugu”. Park wraz z otuliną położony jest w granicach gmin: Łosice, Platerów, Sarnaki, Konstantynów, Janów Podlaski, Rokitno, Zalesie i Terespol.
Zainteresowaniem cieszy się trzykilometrowa ścieżka przyrodniczo-edukacyjna „Szwajcaria Podlaska”. – W 2018 r. zostały wykonane tablice edukacyjne, które wyznaczają kolejne przystanki na trasie – wyjaśnia Andrzej Łazeba, kierownik Ośrodka Zamiejscowego w Janowie Podlaskim Parku Krajobrazowego „Podlaski Przełom Bugu”. Wydany został także przewodnik po ścieżce, w który można zaopatrzyć się bezpłatnie
Głównym walorem przyrodniczym parku jest nieuregulowana, z meandrującym korytem, rzeka Bug wraz z licznymi starorzeczami, dopływami i oczkami wodnymi. Na pięknym ze względów krajobrazowych terenie rezerwatu „Szwajcaria Podlaska” jest całe bogactwo roślin. – Obok dużej ilości sosen i dębów – niekiedy o rozmiarach pomnikowych – są takie gatunki, jak: kocanka piaskowa, kalina koralowa, groszek błotny, lipnica tatarska czy rozchodnik trzeciorzędowy – wylicza Małgorzata Bielak, specjalista służby leśnej Nadleśnictwa Chotyłów. – Na terenie rezerwatu, gdzie są bardzo dobre stanowiska dla płazów, występuje np. ropucha szara, można zobaczyć bobra czy wydrę. Wiele jest gatunków ptaków, wśród nich np. sieweczka rzeczna, pustułka, dudek, turkawka, brodziec piskliwy, zimorodek oraz łabędzie. Można również spotkać żółwie błotne.
W gm. Terespol znajduje się kilka pomników przyrody, m.in. kamienna baba. – Wśród pomników są: lipy drobnolistne w parku Krzyczewie, Neplach, Koroszczynie, topola biała w Neplach i dęby bezszypułkowe w Neplach – informuje Andrzej Dymel – kierownik referatu inwestycyjnego i gospodarki komunalnej Urzędu Gminy Terespol. Miłośników historii odwiedzających gminę można zachęcić również do odwiedzenia fortu w Łobaczewie, gdzie zamieszkały nietoperze.
Gm. Terespol to obszar historycznie wielonarodowy i wielokulturowy. Polacy, Rusini, Białorusini, Żydzi i Tatarzy pozostawili ślady swoich kultur: kościoły rzymskokatolickie, np. kościół z XIX w. w Neplach, prawosławne drewniane cerkwie, np. dawna cerkiew unicka z początków XVI w. w Krzyczewie, cerkiew pw. Podwyższenia Krzyża Pańskiego w Dobratyczach oraz cerkiew pw. Opieki Matki Bożej z 1808 r. z bogatym ikonostasem w Kobylanach. Przy drodze powiatowej Lebiedziew-Piszczac zlokalizowany jest cmentarz tatarski. Na skrzyżowaniach dróg napotkać można kapliczki i krzyże, wśród nich forma w kształcie krzyża, tzw. kamienna baba w Neplach.
MOIM ZDANIEM
Ks. prot. Jarosław Łoś
proboszcz prawosławnej parafii św. Ap. Jana Teologa
Kościół nie ma kustosza, ale osoby, które pragną zwiedzić świątynię, mogą skontaktować się ze mną telefonicznie (83 375-30-00). Zazwyczaj zorganizowane grupy turystów dzwonią na ten numer i ustalamy czas zwiedzania – zarówno cerkwi, jak i dzwonnicy czy kaplicy cmentarnej, w której aktualnie trwa remont. Przypominam, że świątynia jest domem Bożym, w którym obowiązuje godny strój. Zapraszamy również na nabożeństwa we wtorki i czwartki o 10.00 i 17.00, w niedzielę na Św. Liturgię o 9.00 oraz akatyst ku czci Bogurodzicy o 17.00.
Przemysław Wróblewski
Koło Miłośników Fortyfikacji i Historii
Prochownią opiekujemy się społecznie. Zwiedzający nie wykupują biletów wstępu, jest jedynie skarbona, do której mogą wrzucać pieniądze za zwiedzanie, jeżeli mają takie życzenie. Jako historyka interesuje mnie wiele kwestii związanych z miastem. Np. w księgach metrykalnych z pierwszej połowy XIX w. znalazła się wzmianka o zgonach osób przebywających na kuracji w Terespolu. Źródła historyczne na temat kuracji milczą. Chciałbym dotrzeć do informacji na ten temat, co poszerzy naszą wiedzę o miejscu, w którym żyjemy.
Andrzej Łazeba
kierownik Ośrodka Zamiejscowego w Janowie Podlaskim Parku Krajobrazowego „Podlaski Przełom Bugu”:
Nadbużański Obszar Chronionego Krajobrazu, na którego terenie znajduje się gm. Terespol, obejmuje cenne przyrodniczo tereny lewobrzeżnej doliny Bugu. W obrębie gminy są dwa rezerwaty: Szwajcaria Podlaska oraz Czapli Stóg. Planowane jest otwarcie nowego rezerwatu – Sugry. Jego utworzenie pozwoli na zachowanie unikalnego w tej części Polski boru suchego z sosną karłowatą, zespołu boru chrobotkowego oraz piaszczystych muraw.
Joanna Szubstarska