Śladami Cudu nad Wisłą
Podczas wojny polsko-bolszewickiej Mazowsze było areną zaciętych walk. Bitwa Warszawska - wbrew temu, co sugeruje nazwa - toczyła się na terenach oddalonych od stolicy - nieraz o dziesiątki, a nawet setki kilometrów. Składała się z wielu dramatycznych wojennych epizodów: starć, potyczek, ataków i odwrotów, kontrataków i działań, których celem była obrona zajmowanych pozycji. Odniesione zwycięstwo przesądziło o wyniku wojny. Jakie są najważniejsze miejsca związane z Bitwą Warszawską? Wyznacza je Szlak Bitwy Warszawskiej 1920 r., szczegółowo przedstawiony w opracowaniu Mazowieckiej Regionalnej Organizacji Turystycznej. Warszawa była centrum wydarzeń, jakie rozgrywały się w Polsce w 1920 r. Tu zapadały najważniejsze decyzje polityczne, militarne i społeczne i to właśnie zdobycie stolicy przez wojska bolszewickie miało być kluczem do zwycięstwa nad Polską.
Miasto było bezpośrednim zapleczem działań wojennych, ważnym węzłem komunikacyjnym, ośrodkiem zaopatrzeniowym, a jednocześnie strategicznym celem najeźdźców.
O wydarzeniach sprzed lat przypomina m.in.: gmach dawnego Gimnazjum Praskiego – stąd oddziały pod dowództwem ppor. Stanisława Matarewicza z kapelanem ks. Ignacym Skorupką wyruszyły do zwycięskiego boju pod Ossowem, Grób Nieznanego Żołnierza, Pomnik „Cudu nad Wisłą” na Bródnie, Muzeum Niepodległości, Cmentarz Wojskowy na Powązkach.
Miejsce śmierci kapelana
14 sierpnia 1920 r. pod Ossowem rozegrała się batalia uznana za jedno z najważniejszych wydarzeń Bitwy Warszawskiej. To właśnie tutaj, w niewielkiej wsi położonej około 20 km od centrum Warszawy, Polacy zdołali powstrzymać marsz bolszewików na stolicę. Tu również, podczas walk, jeden z pocisków z bolszewickich karabinów maszynowych trafił śmiertelnie bohaterskiego kapelana – ks. I. Skorupkę, który niestrudzenie zagrzewał żołnierzy do walki.
Corocznie w Ossowie organizowane są uroczyste obchody wydarzeń z 1920 r., a także widowiskowe rekonstrukcje historyczne.
Bitwa o Radzymin
Zgrupowane pod Radzyminem dywizje bolszewickie uderzyły na miasto 13 sierpnia. Bój był zacięty. Polacy tracili i odzyskiwali miasto. Rankiem 15 sierpnia ruszyła kolejna kontrofensywa polskich jednostek, a wieczorem, po ciężkich walkach, Radzymin został wyzwolony.
Droga Golgoty Narodu Polskiego – pod tą nazwą kryje się promenada łącząca kolegiatę Przemienienia Pańskiego z Cmentarzem Żołnierzy Polskich – jednym z najważniejszych miejsc pamięci o wojnie 1920 r., gdzie w czterech zbiorowych mogiłach spoczywają żołnierze, którzy ponieśli śmierć pod Radzyminem, Nieporętem i Mokrem. Powstała jako wotum dziękczynne za wizytę Jana Pawła II w 1999 r.
Twierdza Modlin
Podczas Bitwy Warszawskiej twierdza stanowiła ważny punkt obronny 5 Armii. Modlin był w tym czasie zapleczem walczących i ich bazą zaopatrzeniową. Na początku sierpnia 1920 r. na terenie twierdzy przystąpiono do formowania Dywizji Ochotniczej. 13 i 14 sierpnia toczyły się tu zacięte walki.
W listopadzie 1918 r. Józef Piłsudski rozkazał powołanie Polskiej Marynarki, będącej zaczątkiem Polskiej Marynarki Wojennej. Jej główną bazą – aż do odzyskania dostępu do morza w lutym 1920 r. – był port w Modlinie. Podczas obrony Płocka w sierpniu 1920 r. jednostki Flotylli Wiślanej przybyły z odsieczą broniącemu mostu oddziałowi żandarmerii i ochotnikom Straży Obywatelskiej.
Zakroczym
Miasto pełniło istotną rolę w przegrupowaniu wojsk polskich podczas działań nad Wkrą. Stacjonowały tu m.in. wojska VIII Brygady Piechoty, stanowiącej rezerwy 5 Armii dowodzonej przez gen. Władysława Sikorskiego. Ze względu na położenie Zakroczym był także wykorzystywany przez jednostki logistyczne, sanitarne i łączności. Utworzono w nim zaplecze medyczne Frontu Północnego. W czasie Bitwy Warszawskiej w Zakroczymiu mieszkał późniejszy prezydent Francji – Charles de Gaulle, służący w tym czasie w jednej z jednostek stacjonujących w Twierdzy Modlin.
W obronie Płocka
Walki rozpoczęły się 18 sierpnia. Bolszewicy natarli jednocześnie z dwóch stron. Wśród obrońców Płocka zapanował chaos, żołnierze w panice opuszczali miasto. Znani z okrucieństwa „czerwoni Kozacy Gaj-chana” łupili domy i sklepy, mordowali cywilów. W sytuacji, kiedy polskie dowództwo znajdowało się na lewym brzegu Wisły, ludność cywilna przyłączyła się do obrony miasta. Około godz. 3.00 z odsieczą przybyły regularne wojska polskie. Po ponad 21 godzinach nieprzerwanej walki miasto zostało wyzwolone. J. Piłsudski odznaczył Płock Krzyżem Walecznych „za zachowanie męstwa i siły woli w ciężkich i nadzwyczajnych okolicznościach, w jakich znalazło się miasto, za męstwo i waleczność”.
Borkowo
Podczas wojny polsko-bolszewickiej położone nad Wkrą Borkowo miało duże znaczenie strategiczne dla polskiego Frontu Północnego. Przerwanie polskiej obrony na rzece umożliwiłoby bolszewikom sforsowanie Wisły i zaatakowanie Warszawy od zachodu. Bolszewicy uderzyli na Borkowo 14 sierpnia 1920 r. Wielokrotne próby ataku podejmowane przez Sowietów nie powiodły się. 16 sierpnia polskie jednostki przeszły na wschodni brzeg rzeki, zmuszając wroga do odwrotu. Wydarzenia te upamiętnia pomnik w formie dwóch głazów i wysokiego metalowego krzyża. Największą atrakcją Borkowa są organizowane corocznie rekonstrukcje historyczne epizodów bitwy.
Serock
W nocy z 11 na 12 sierpnia 1920 r. bolszewicy podeszli pod Serock, w pobliżu którego przechodziła pierwsza linia obrony. Nieskuteczne okazały się także kolejne ataki na polskie pozycje obronne. 15 sierpnia rozpoczęło się polskie natarcie znad Wkry. 17 sierpnia podczas kontrofensywy 5 Armii, żołnierze grupy „Zegrze” wyzwolili Serock i odepchnęli armię bolszewicką w kierunku Wyszkowa.
Przetrwał tu cenny zabytek późnego gotyku – kościół pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny. Wewnątrz warto zobaczyć obraz Stanisława Witolda Bieniasa przedstawiający „Cud nad Wisłą”.
Wyszków
To miasto odegrało ważną rolę podczas przygotowań do obrony Warszawy. Zadaniem jednostek tu zgrupowanych było zatrzymanie ataków bolszewickich. Opóźniając marsz sowietów na stolicę, Polacy zyskiwali czas na przegrupowanie sił i przygotowanie kontrofensywy. Na początku sierpnia 1920 r. w otaczającej Wyszków Puszczy Białej toczyły się ciężkie boje, które zmusiły Armię Czerwoną do zatrzymania się i czekania na posiłki. Gdy 11 sierpnia na rozkaz dowództwa armii Wojsko Polskie wycofało się, do miasta wkroczyli bolszewicy. Dla mieszkańców nastały trudne dni, naznaczone mordami, grabieżami… Na szczęście już 18 sierpnia żołnierze polscy wyzwolili miasto.
W plebanii przy kościele pw. św. Idziego zgromadzono dokumenty, fotografie i inne pamiątki związane m.in. z Bitwą Warszawską.
Wyzwolenie Mińska Mazowieckiego
Było to przełomowe wydarzenie w dziejach Bitwy Warszawskiej. Umożliwił je kontratak polskiego wojska od strony rzeki Wieprz. Polskie dywizje, wykorzystując znaczącą przewagę nad słabymi na tym obszarze wojskami bolszewickimi, rozbiły je i zagroziły tyłom Armii Czerwonej walczącej pod Warszawą. Miasto zostało wyzwolone.
7 sierpnia 1920 r. gen. Józef Haller, wizytując odcinek frontu w Mińsku Mazowieckim, wstąpił do kościoła pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny, gdzie modlił się o zwycięstwo oręża polskiego przed obrazem Matki Bożej Anielskiej. Dziesięć dni później generał ponownie klęczał przed świętym wizerunkiem, dziękując za zwycięstwo.
W Muzeum Ziemi Mińskiej zgromadzono liczne pamiątki – obrazy olejne, oryginalne dokumenty, fotografie, broń strzelecką i białą, siodła kawaleryjskie, części umundurowania i wyposażenia.
Sulejówek
Ta podwarszawska miejscowość kojarzy się przede wszystkim z J. Piłsudskim, który mieszkał tu przez kilka lat z rodziną, a po przeprowadzce do Belwederu – przyjeżdżał na wypoczynek. Warto zobaczyć Muzeum J. Piłsudskiego w Sulejówku, Dworek Milusin, gdzie dowódca mieszkał wraz z rodziną. Na skwerze Niepodległości stoi „rodzinny” pomnik J. Piłsudskiego zatytułowany „Lekcja historii”. Rzeźba przedstawia marszałka z córkami. Młodsza bawi się samolocikiem, który symbolizuje jej losy – Jadwiga Piłsudska-Jaraczewska przed wojną ukończyła kurs szybowcowy. Podczas II wojny światowej jako jedna z trzech Polek pełniła służbę w Air Transport Auxiliary w Wielkiej Brytanii jako pilot rozprowadzający. Obok ławki stoi Wanda.
W pobliżu pomnika wznosi się Kopiec Współtwórców Niepodległej.