Sobory powszechne w drugim tysiącleciu chrześcijaństwa (cz. I)
W pierwszym tysiącleciu chrześcijaństwa było osiem Soborów powszechnych, odbyły się one we wschodniej części cesarstwa rzymskiego, w Konstantynopolu lub w jego okolicy. Wówczas Kościół był jeden, powszechny, niepodzielony, zjednoczony wokół papieża. Ich inicjatorem był cesarz rzymski, który od V w. przebywał w Konstantynopolu. Do zwołania Soborów przyczyniły się spory teologiczne dotyczące głównych prawd wiary i herezje głoszone przez innowierców w starożytnym Kościele. W 1054 r. nastąpił rozłam w wyniku którego Kościół został podzielony na rzymskokatolicki i grekokatolicki. Głową Kościoła katolickiego pozostał papież rezydujący w Rzymie, zaś zwierzchnikiem kościoła prawosławnego patriarcha Konstantynopola. Od 870 r. nie było w Kościele Soboru powszechnego, papieże, aby reformować Kościół i wprowadzać w życie program odnowy posługiwali się synodami, zapraszali do Rzymu na obrady biskupów i wykształconych teologów. Synody w XI w. dały początek soborom ekumenicznym.
Pierwszy sobór ekumeniczny Kościoła zachodniego odbył się w Rzymie, w Bazylice św. Jana na Lateranie w 1123 r., dlatego nazywany jest Laterańskim I. Celem jego zwołania była reforma Kościoła przez wprowadzenie w życie kanonów papieża Grzegorza VII (1073-1085), który rozpoczął dzieło odnowy, co stało się przyczyną konfliktu z cesarzem. W wyniku tegoż konfliktu papież został skazany na wygnanie. I Sobór Laterański nie zdefiniował nowych dogmatów, zajął się odnową życia moralnego duchownych i świeckich. Potępił dawne zwyczaje wśród duchowieństwa: symonię, klerogamię i inwestyturę.
W 1139 r. odbył się w Rzymie II Sobór Laterański, zwołany przez papieża Innocentego II. Był on kontynuacją poprzedniego, na celu miał zakończenie schizmy w Kościele zachodnim wynikającej z wyboru przez frakcję kardynałów antypapieża Anakleta II oraz poprawę obyczajów duchowieństwa parafialnego. Przez wydanie kanonów dyscyplinarnych sobór przyczynił się do praktycznego wcielenia reformy gregoriańskiej w życie Kościoła.
Kolejny sobór ogłoszony przez papieża Aleksandra III w 1179 r. miał na celu zniesienie schizmy w Kościele katolickim wynikającej z wyboru antypapieża Wiktora IV. Odbył się w atmosferze walki miedzy cesarzem a papieżem o wyższość władzy w Kościele. Antypapieża poparli cesarz Fryderyk I oraz niektóre rody rzymskie. Najważniejszym osiągnięciem soboru było ogłoszenie kanonów dotyczących wyboru papieża. Postanowiono, że prawo głosu przysługuje tylko kardynałom, a do ważności wyboru potrzeba dwie trzecie głosów, czyli zdecydowana większość. Te zasady miały zapobiec konkurencyjnym wyborom antypapieży, którzy w Kościele średniowiecznym stanowili poważny problem.
IV Sobór Laterański został zwołany przez Innocentego III w listopadzie 1215 r., aby wyzwolić Ziemię Świętą spod panowania islamu oraz przeprowadzić reformę Kościoła. Postanowiono zorganizować krucjatę w 1217 r. i wysłać do Jerozolimy. W sprawach dyscypliny kościelnej nakazano wiernym przystępować do sakramentu pokuty przynajmniej raz w roku, w czasie wielkanocnym, u swojego proboszcza. Określono też przeszkody do zawarcia małżeństwa. Sobór sformułował naukę o transsubstancjacji, czyli o przeistoczeniu chleba i wina w Ciało i Krew Chrystusa podczas Mszy św. Na Soborze byli obecni Polacy: abp Kietlicz z Gniezna, bp Wincenty Kadłubek z Krakowa, bp Barto z Włocławka, bp Wawrzyniec z Wrocławia.
W atmosferze konfliktu
Dwa kolejne sobory odbyły się we Francji i były spowodowane konfliktem między papieżem Innocentym III a cesarzem Fryderykiem II, w wyniku którego papież opuścił Rzym i przebywał w Lyonie. Tematem I Soboru Lyońskiego (1245 r.) był konflikt między papieżem a cesarzem.
W 1274 r. z inicjatywy papieża Grzegorza X odbył się w Lyonie drugi sobór. Miał na celu zorganizowanie pomocy militarnej dla Ziemi Świętej zajętej przez muzułmanów, a także zawarcie unii z Kościołem greckim i reforma Kościoła. Ważnym dziełem soboru było ustalenie, że wybór następcy św. Piotra ma się dokonać w miejscu śmierci ostatniego papieża w warunkach ,,cum clavi”, tzn. za zamkniętymi drzwiami, bez kontaktu ze światem zewnętrznym. Na soborze zawarto unię z Kościołem wschodnim i otwarto drogę do zjednoczenia chrześcijan wokół papieża – następcy św. Piotra. Unia została przyjęta przez cesarza w Konstantynopolu i wielu biskupów prawosławnych. Duchowieństwo niższe, zakony i wierni świeccy nie przyjęli postanowień soborowych, z tego powodu nie nastąpiło zjednoczenie Kościołów.
Sobór zwołany w Vienne w południowej Francji przez Klemensa V w 1311 r. trwał dwa lata. Ze względu na trudną sytuację polityczną i religijną w państwie kościelnym papieże opuścili Rzym i od 1309 r. rezydowali w Awinionie. Był to trudny okres w dziejach papiestwa – przyniósł Kościołowi wiele upokorzeń i nadużyć ze strony władców świeckich, a zakończył się schizmą zachodnią.
Pobyt papieży poza Rzymem trwał ok. 70 lat i nazwany jest w historii niewolą awiniońską. Sobór w Viennie nie ogłosił kanonów doktrynalnych, lecz zajmował się sprawami dyscypliny kościelnej. Rozstrzygnął spór między papieżem Bonifacym VIII a królem Francji Filipem IV o wyższość władzy w Kościele, rozstrzygnął oskarżenia przeciwko templariuszom powołanym do obrony Ziemi Świętej, w wyniku czego zakon został rozwiązany. Sobór przyczynił się do reformy uniwersytetów katolickich w Rzymie, Bolonii, Paryżu i Oxfordzie, wprowadzając nauczanie języków starożytnych.
Ostatnie sobory średniowiecza
Przyczyną soboru w Konstancji zwołanego w 1414 r. przez antypapieża Jana XXIII była schizma w Kościele zachodnim, spowodowana obecnością dwóch papieży, Grzegorza XII w Rzymie i Benedykta XIII w Awinionie. Sobór deponował obydwu papieży, a na ich miejsce wybrano Marcina V, który odtąd osobiście przewodniczył obradom soborowym. Ważnym osiągnięciem soboru w dziedzinie doktryny było określenie stanowiska wobec poglądów Johna Wiklifa z Oxfordu i Jana Husa z Czech, którzy byli krzewicielami reformacji. Sobór potępił ich naukę o pokucie i Eucharystii, o Kościele jako społeczności wierzących, o czyśćcu i przeznaczeniu. Polecił im odwołać te poglądy i zagroził exkomuniką. Na Soborze w Konstancji obecni byli biskupi polscy pod przewodnictwem abp. gnieźnieńskiego Mikołaja Trąbay. Z polecenia Władysława Jagiełły mieli przedstawić soborowi działania polityczne Zakonu Krzyżackiego wobec Polski i wynikające z nich źródło wojen i konfliktów między krajami. Sprawa polska nie została jednak podjęta przez ojców soboru z powodu intryg krzyżaków u papieża; stało się to przyczyną osłabienia relacji między Polską a Stolicą Apostolską.
W 1431 r. w Bazylei odbył się kolejny sobór zwołany przez papieża Marcina V. Celem była reforma Kościoła dotycząca dyscypliny duchowieństwa i kolejna próba pojednania z Kościołem Wschodnim. Sobór ten nie przyniósł oczekiwanych rezultatów, a to z powodu istniejącego wśród duchowieństwa koncyliaryzmu, tzn. przekonania o wyższości soboru nad papieżem, w wyniku którego papież nie miał rzeczywistej władzy w Kościele, nie mógł zatwierdzać uchwał, ale pełnił tylko funkcję reprezentacyjną.
Następca Marcina V papież Eugeniusz IV przeniósł sobór z Bazylei do Ferrary we Florencji. Zadaniem soboru była unia z Kościołem greckim. W 1438 r. rozpoczęto obrady, które trwały cztery lata. Przybyli: cesarz z Konstantynopola, patriarchowie i biskupi cesarstwa bizantyjskiego. Dyskusje dotyczyły różnic doktrynalnych tzn. pochodzenia Ducha Świętego, tzw. Filioque, prymatu papieża, nauki o czyśćcu. Porozumienie osiągnięto dn. 5 lipca 1439 r. i podpisano wyznanie wiary. Na soborze we Florencji zawarto unię z innymi Kościołami katolickimi: ormianami z Bułgarii, maronitami z Cypru i koptami z Egiptu. Sobór we Florencji był ostatnim soborem średniowiecza, następne należą do czasów nowożytnych.
JAN RZEWUSKI