Ustawa o sejmikach i miastach 1791 r.

W połowie listopada 1790 r. odbywała się nowa kampania sejmikowa. Bp Adam Naruszewicz, który właśnie miał otrzymać potwierdzenie godności biskupa łuckiego, tak o niej pisał: „Rozsyła się tyle pism po sejmikach, jako i to ostatnie przykre dla króla pruskiego pt. Prawda demaskowana”.

Właścicielka Kodnia Elżbieta z Branickich Sapieżyna jeździła po sąsiednim województwie brzeskim, namawiając szlachtę, aby była przeciwna sukcesji tronu. Sejmiki podlaskie nie wyraziły wprawdzie dezaprobaty wobec przedłużenia kadencji sejmu, akceptowały przystąpienie nowych posłów do konfederacji, ale nie wypowiedziały się otwarcie za sukcesją.

Jako nowi posłowie z Podlasia zostali wybrani m.in.: w Brańsku – Michał Hieronim Starzeński, w Drohiczynie – Stanisław Ossoliński i w Mielniku – Adam Szydłowski, starosta mielnicki, i Kazimierz Ossoliński – podkomorzy mielnicki. W senacie, obok bpa Naruszewicza z Janowa, zasiadł Tomasz Aleksandrowicz – właściciel Konstantynowa, niedawno mianowany wojewodą podlaskim. 21 lutego 1791 r. posłowie już w podwójnym komplecie na wniosek posła z Liwu Piusa Kicińskiego podjęli uchwałę o uchyleniu porządku sejmikowania zatwierdzonego w 1768 r.

Kilka dni później z okazji Wielkiego Postu bp Adam Naruszewicz pisał z Warszawy do Janowa do komisarza cywilno-wojskowego, swego zastępcy kanonika łuckiego Kazimierza Moykowskiego, że wydrukował list pasterski do księży dziekanów względem wizyt duszpasterskich, a także rozporządzenie w sprawie słuchania spowiedzi i głoszenia słowa Bożego. Przesyłał list pasterski odnośnie zachowywania postów i sumę 2 tys. zł na utrzymanie profesorów seminarium duchownego w Janowie Podlaskim. Poza tym kazał wpłacić do skarbu koronnego podatek zwany subsidium charitativum w wysokości 11 550 zł.

Miesiąc później, 24 marca 1791 r. sejm uchwalił reformę sejmików. Ustawa szczegółowo precyzowała przepisy dotyczące miejsca, czasu i sposobu obradowania, ustalała sankcje za nieprzestrzeganie ustaleń porządkowych i proceduralnych. Prawo to pt. „Rozkład województw ziem i powiatów z oznaczeniem miast, a w nich miejsc konstytucyjnych dla sejmików w prowincjach koronnych i Wielkim Księstwie Litewskim” dla terytorium obecnego Podlasia przedstawiało się następująco: województwo podlaskie zostało włączone do prowincji Małopolskiej, ziemia drohicka miała mieć swój sejmik w Drohiczynie w kościele farnym, ziemia mielnicka w Mielniku w kościele zamkowym, ziemia bielska w Brańsku w kościele farnym. Województwo lubelskie otrzymało trzy sejmiki: w Urzędowie, Lublinie i Łukowie. Tu należy podkreślić, że ziemia łukowska po raz pierwszy mogła obradować w Łukowie w kościele bernardyńskim. Województwo brzesko-litewskie posiadało cztery sejmiki. Szlachta z okolic Tucznej, Huszczy i Łomaz miała jak dawniej swój sejmik w Brześciu w kościele pojezuickim. Województwo mazowieckie mogło obradować na dziesięciu sejmikach i należało do prowincji wielkopolskiej. Szlachta z okolic Korytnicy, Kałuszyna i Dobrego posiadała, jak poprzednio, swój sejmik w Liwie k. Węgrowa w kościele parafialnym.

Sesje sejmikowe winne rozpoczynać się o 9.00 rano, a kończyć o 15.00. Prawo udziału w obradach uzyskała tylko szlachta mająca dziedziczne posiadłości i opłacająca podatek. Za posesjonata uważany był ten, kto przynajmniej od roku posiadał majątek. Nie otrzymali praw wyborczych niepiśmienni oraz ci, którzy nie ukończyli 18 lat i przestępcy. Bierne prawo wyborcze uzyskiwało się po ukończeniu 23 lat.

Ustawa była mocno atakowana w sejmie. Bronił jej poseł z Liwu Pius Kiciński, który powiedział: „Lepiej jest mieć spokojne sumienie niż popularność! Lepiej być ostatni raz posłem, a w czasie tej funkcji śmiało i skutecznie o szczęście Rzeczypospolitej przykładać się”.

18 kwietnia 1791 r. sejm uchwalił prawo o miastach. Ustawa dotyczyła jedynie miast królewskich, a rozciągnięcie jej na prywatne i leżące w dobrach duchownych wymagało zgody właścicieli. Mieszczanie posesjonaci mieli prawo wybierać i być wybierani do władz miejskich i prowincjonalnych. Zagwarantowano im nietykalność osobistą i majątkową, prawo nabywania majątków ziemskich i możliwość wszelkiej kariery. Mieszczanie ziemianie w sposób automatyczny, a inni z dochodem kilkuset dukatów, mieli być z rodziną uznani za szlachtę.

Miasta zgrupowano w dwie kategorie: podzielone i niepodzielone na cyrkuły. Do tych ostatnich zaliczono ośrodki miejskie do 600 posesjonatów. Do liczby 1000 posesjonatów ośrodek miał tworzyć dwie cyrkuły, do 1500 – trzy. Do miast tworzących dwa cyrkuły zaliczono: Parczew, Brańsk, Łosice; do miast trzycyrkułowych: Łuków, Bielsk i Kleszczele. Miasta wielocyrkułowe zostały siedzibami sądów pierwszej instancji. Przysługiwał im tytuł miast apelacyjnych lub wydziałowych. Do tych pierwszych w województwie podlaskim zaliczono Drohiczyn liczący 2 tys. mieszkańców, a najbliżej w Wielkim Księstwie Litewskim – Brześć.

Posesjonaci z miast będących siedzibami sądów apelacyjnych mieli wybierać po jednym plenipotencie z miasta (ze wszystkich łącznie 22), zasiadających w sejmie, ale tylko z głosem doradczym w sprawach miejskich. Otrzymali jednak prawo głosu w sejmowych komisjach skarbu, policji i sądowej. Na wielu dokumentach związanych z obradami Sejmu Czteroletniego widnieją podpisy delegatów miast podlaskich: Drohiczyna, Bielska Podlaskiego, Brańska, Parczewa, Kleszczeli a także Brześcia. W następnym roku również Łuków miał otrzymać sąd ziemski i podnieść swój prestiż.

Józef Geresz