Siłę dał im krzyż
Unici nie chcieli przechodzić na prawosławie. Pragnęli nadal pozostać w swoim obrządku wschodnim i jedności z papieżem. Zastosowano wobec nich przemoc i siłę z użyciem wojska i policji carskiej. Do wiernych, zebranych przed swoją świątynią i broniących zajęcia jej na prawosławie, wojsko strzelało, zabijając wiele osób.
Męczeństwo
Już 17 stycznia 1874 r. w Drelowie rozległy się śmiertelne strzały. Zostało zabitych 13 wiernych, a około 200 odniosło rany. Podobna scena rozegrała się w Pratulinie 24 stycznia. Zabito za wiarę i jedność z papieżem 13 unitów, prawie 180 osób zostało rannych. Męczenników pochowano na miejscowym cmentarzu, wiele osób wtrącono do więzienia lub zesłano na Syberię. Parafię unicką zamknięto, a kościół został rozebrany i sprzedany.
Podobne wypadki na Podlasiu miały miejsce prawie w każdej unickiej parafii. Bohaterscy unici opierający się prawosławiu byli prześladowani i represjonowani różnymi dotkliwymi karami. Wielu zostało osadzonych w więzieniach lub wywiezionych na Syberię.
Dopiero w 1905 r. tzw. ukaz tolerancyjny złagodził represje, a wtedy około 150 tys. unitów na Podlasiu przeszło do Kościoła łacińskiego.
Beatyfikacja
Pamięć o męczeństwie unitów przetrwała. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. i przywróceniu łacińskiej diecezji podlaskiej, podjęto starania o ich beatyfikację.
Już w 1919 r. bp Henryk Przeździecki rozpoczął przygotowania do procesu beatyfikacyjnego Wincentego Lewoniuka i 12 Towarzyszy, Męczenników z Pratulina, jako reprezentantów wszystkich unitów na Podlasiu. Diecezjalny trybunał beatyfikacyjny przesłuchał świadków i zgromadził dowody ich męczeństwa. Prace trybunału, wznowione po II wojnie światowej, ukończono w 1965 r., zaś akta sprawy przesłano do kongregacji w Rzymie. Przed przyjęciem ich w 1994 r. przez kongregację, uzupełniono je o najnowsze źródła archiwalne. Sprawa męczeństwa została potwierdzona przez teologów i kardynałów, a 25 czerwca 1996 r. papież Jan Paweł II podpisał dekret stwierdzający męczeństwo Sług Bożych Wincentego Lewoniuka i 12 Towarzyszy, wiernych świeckich, którzy oddali życie za wiarę w 1874 r.
Beatyfikacja, której dokonał Jan Paweł II, miała miejsce na placu św. Piotra w Rzymie 6 października 1996 r. Na tę uroczystość przybyło ponad 2 tys. wiernych z diecezji siedleckiej.
Pamięć
Bł. Wincenty Lewoniuk i 12 Towarzyszy są reprezentantami męczeństwa wszystkich unitów na Podlasiu, prześladowanych za wiarę przez carat.
Diecezja siedlecka zachowuje i rozwija pamięć o błogosławionych. Szczególnym miejscem kultu jest sanktuarium bł. Męczenników Podlaskich w Pratulinie. W diecezji istnieje od 1991 r. Stowarzyszenie Pamięci Unitów Podlaskich „Martyrium”, które zachowuje i szerzy pamięć o błogosławionych, troszczy się o rozwój kultu oraz gromadzi pamiątki ukazujące historię unii na Podlasiu.
W Pratulinie powstaje ośrodek dokumentacji i modlitwy. Pobudowano stacje drogi krzyżowej prowadzące od miejsca męczeństwa do dawnego cmentarza unickiego, na którym byli pochowani męczennicy. Na miejscu męczeństwa postawiono w 2012 r. drewniany kościół przeniesiony ze Stanina. To miejsce nazwano Martyrium Pratulińskie. Wokół niego wiją się dróżki męczenników podlaskich. Planowane jest dalsze zagospodarowanie przestrzenne miejsca męczeństwa i pobudowanie domu pielgrzyma. Od kilku lat w czerwcu odbywają się w Pratulinie Dni Świadectwa Wiary, Jerycho Młodych, uroczystości rocznicowe Katolickiego Radia Podlasie oraz Pielgrzymka Samorządowców, a w październiku organizowana jest Diecezjalna Pielgrzymka Mężczyzn.
Powstał film pt. „Pratulin” ukazujący historię Kościoła unickiego i męczeństwo w Pratulinie. Siedem szkół w diecezji siedleckiej nosi imię błogosławionych i tworzą one Diecezjalną Rodzinę Szkół im. Unitów Podlaskich. Rozwijają one wśród dzieci i młodzieży pamięć o męczennikach i kształtują chrześcijańską świadomość postawy wiary w dzisiejszych czasach.
W sanktuarium dostępne są pamiątki i publikacje książkowe o unitach podlaskich. Można także skorzystać z miejscowej herbaciarni.
Sanktuarium w Pratulinie jest miejscem modlitwy i świadectwa wiary, a także miejscem odpoczynku na łonie nadbużańskiej natury.
KS. BERNARD BŁOŃSKI
„Męczennicy z Pratulina dają wobec świata świadectwo swej wiary, przypominając nam, że Chrystus wezwał i posłał wszystkich swoich uczniów, aby poprzez wieki, aż do końca dni byli głosicielami i zwiastunami nadejścia Jego Królestwa. Dzisiaj oddajemy cześć relikwiom Męczenników Podlaskich i czcimy krzyż pratuliński, który był niemym świadkiem ich heroicznej wierności. Ten krzyż, który trzymali w swoich rękach, nosili też głęboko w swoich sercach, jako znak miłości Ojca i jedności Kościoła. Krzyż dał im siłę do zaświadczenia o Chrystusie i Kościele”.
Jan Paweł II, homilia wygłoszona 10 czerwca 1999 r. na błoniach siedleckich
KL