Biskup, poeta, historyk
Zwolennik konstytucji majowej, człowiek oświecony, któremu losy ojczyzny leżały zawsze na sercu. W tym roku przypada 290 rocznica jego urodzin. Jubileusz ten sprawił, że rada powiatu w Białej Podlaskiej ustanowiła rok 2023 - Rokiem bp. Adama Naruszewicza. Doczesne szczątki biskupa spoczywają w podziemiach kolegiaty Świętej Trójcy w Janowie Podlaskim, której pięć lat temu nadano tytuł bazyliki mniejszej.
Bp Naruszewicz był ostatnim ordynariuszem łuckim rezydującym w tej miejscowości znajdującej się obecnie w granicach powiatu bialskiego. W latach 1818-1867 i 1918-1924 siedzibę mieli tu biskupi podlascy. Kolegiata w tym czasie pełniła rolę kościoła katedralnego.
Za czasów przedrozbiorowej Rzeczpospolitej wschodnie i północne tereny obecnej diecezji siedleckiej wchodziły w skład rzymskokatolickiej diecezji łuckiej, która po unii lubelskiej (1569), wskutek zmian przynależności niektórych województw, obejmowała ziemie należące zarówno do Korony Polskiej, jak i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Biskupi łuccy rezydowali w Janowie, a nie w Łucku na Wołyniu, ponieważ stąd bliżej było do Warszawy i Wilna, centrów administracyjnych ówczesnej Rzeczpospolitej.
Pochodzenie
Adam Tadeusz Naruszewicz, który w późniejszych latach używał również imienia Stanisław, urodził się 20 października 1733 r. na Polesiu, w okolicach miasta królewskiego Łohiszyn (Łahiszyn) położonego w Wielkim Księstwie Litewskim. Współcześnie miejscowość ta znajduje się w granicach Białorusi. Ochrzczony został w miejscowym kościele, w którym znajdował się słynący cudami obraz NMP. Świątynia ta obecnie już nie istnieje. Był synem Jerzego Naruszewicza, łowczego pińskiego, i Pauliny z Abrahamowiczów. Gdy miał sześć lat, zmarła mu matka. Ojciec, który pozostał z gromadką dzieci, ożenił się powtórnie. Rodzina Naruszewiczów pieczętowała się herbem Wadwicz występującym wśród herbów polskich, do których przyjęto niektóre rody bojarskie podczas unii horodelskiej (1413).
W zakonie jezuitów
Młody Naruszewicz naukę rozpoczął w kolegium jezuickim w Pińsku. Tu w wieku 15 lat wstąpił też do zakonu. Wpływ na to mógł mieć kult, jakim w tym mieście otaczano Andrzeja Bobolę, jezuitę i męczennika nazywanego Apostołem Polesia, o beatyfikację którego ówcześnie zabiegano. W krypcie miejscowego kościoła pw. św. Stanisława było złożone jego ciało, które nie ulegało rozkładowi. Życie w stanie duchownym wybrał również młodszy brat Adama – Stanisław, który wstąpił do bazylianów, zakonu unickiego. W 1778 r. został opatem monasteru w Ławryszewie nad Niemnem.
Naruszewicz po przyjęciu do jezuitów został przez przełożonych skierowany na studia w Akademii Wileńskiej, gdzie przez trzy lata uczęszczał na zajęcia z filozofii. Po zakończeniu tego etapu edukacji pozostał na uczelni, w której powierzono mu wykładanie gramatyki. Po trzech latach został przeniesiony do Warszawy, gdzie w kolegium jezuickim wykładał humaniora, czyli nauki humanistyczne. W 1758 r. wyjechał na studia teologiczne do Lyonu we Francji. Tam też 17 stycznia 1762 r. w Vienne otrzymał święcenia kapłańskie.
Owocem kilkuletniego pobytu zagranicą była także biegła znajomość języków francuskiego i włoskiego. Po powrocie do kraju uczył różnych przedmiotów w jezuickim Collegium Nobilium w Warszawie, szkole utworzonej w 1752 r., której nie należy mylić z Collegium pijarskim założonym przez ks. Stanisława Konarskiego w 1740 r. W tego typu szkołach kształcono młodzież ze znamienitszych rodów, która miała stanowić przyszłą elitę państwa. Naruszewicz przez krótki czas pracował również w Szkole Rycerskiej, gdzie wykładał historię.
Już w czasie jego pobytu we Francji nad zakonem jezuitów zbierały się czarne chmury. W 1759 r. członków tego zakonu wygnano z Portugalii. W 1764 r. musieli opuścić Francję, a trzy lata później – Hiszpanię i Królestwo Neapolu. W 1773 r. papież Klemens XIV pod naciskiem Burbonów ogłosił kasatę zakonu, ale przeprowadzenie jej w danym kraju uzależnił od decyzji władcy. W Rzeczpospolitej jezuici podzielili jednak los swoich współbraci. W ten sposób Naruszewicz przestał być zakonnikiem, ale nadal pozostał kapłanem.
Biskup i senator
W okresie warszawskim Naruszewicz został bliskim współpracownikiem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. W redagowanym przez siebie tygodniku „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, ukazującym się w latach 1770-1777, wspierał politykę króla. Po rozwiązaniu zakonu to właśnie Stanisław August zapewnił Naruszewiczowi podstawy egzystencji materialnej.
Poparciu króla zawdzięczał otrzymanie nominacji na koadiutora. czyli następcę, bp. Gabriela Wodzińskiego, ordynariusza smoleńskiego. 25 maja 1775 r. został konsekrowany na biskupa ze stolicą tytularną Emaus. Na skutek I rozbioru (1772) tereny diecezji smoleńskiej w całości znalazły się w granicach państwa rosyjskiego. W rzeczywistości jednak od czasu rozejmu andruszowskiego (1667) w Rzeczpospolitej pozostało zaledwie kilka parafii należących do tej diecezji. Biskupi, którzy z przyczyn politycznych nie mogli zarządzać parafiami pozostałymi w Rosji, rezydowali w Warszawie. Z mocy prawa zasiadali w senacie, zajmując ostatnie miejsce pośród senatorów duchownych.
W 1781 r. Naruszewicz został pisarzem wielkim litewskim i sekretarzem Rady Nieustającej. Ten ostatni urząd pełnił przez pięć lat. Często również towarzyszył królowi w podróżach. Wziął udział w spotkaniu Stanisława Augusta z Katarzyną II w Kaniowie (1787). Szczególnie aktywną działalność polityczną prowadził w czasie Sejmu Wielkiego. Po śmierci bp. Wodzińskiego, który zmarł w listopadzie 1788 r., zgodnie z prawem zajął jego miejsce w senacie. W 1790 r. Naruszewicz został przeniesiony na biskupstwo łuckie. Pełniąc urząd senatora, wspierał projekty zmian ustrojowych Rzeczpospolitej. Był zwolennikiem przyjętej przez sejm Konstytucji 3 Maja. W 1792 r. po przegranej wojnie z Rosją podobnie jak król przystąpił do konfederacji targowickiej, starając się za cenę upokorzeń ratować, co się jeszcze dało. Polityka ta zakończyła się jednak klęską. Wyrazem sprzeciwu z jego strony było nieuczestniczenie w obradach sejmu rozbiorowego, który zebrał się w Grodnie.
Po upadku Rzeczpospolitej diecezja łucka znalazły się w granicach trzech państw zaborczych. W skład Austrii włączono tereny diecezji położone na lewym brzegu Bugu. Bp Naruszewicz pozostał w zajętym przez Austriaków Janowie. Tam też 8 lipca 1796 r. zmarł. Zgodnie z jego wolą na trumnie umieszczono słowa zaczerpnięte z Psalmu XVI – „Cor meum et caro mea requiescit in spe” (Serce moje i ciało moje będzie spoczywać bezpiecznie).
Poeta i historyk
Naruszewicz utwory literacki zaczął publikować wcześnie. Wiersze pisał po polsku i łacinie. Talent poetycki oraz dobra znajomość tradycji antycznej pomocne były w tłumaczeniu z łaciny dzieł Tacyta i pieśni Horacego. Z francuskiego tłumaczył bajki Jeana de La Fonteine’a, obnażające ludzkie wady i zalety. Z jego bogatej twórczości poetyckiej najbardziej znane są satyry, w których ukazywał przywary i śmieszności społeczności szlacheckiej.
Dziełem jego życia pozostaje „Historia narodu polskiego” powstała na zlecenie króla, w której podjął się opisania dziejów rozkwitu i upadku państwa polskiego. Praca ta służyła również przedstawieniu przyczyn słabości politycznej Rzeczpospolitej. Opis doprowadził do objęcia tronu przez Władysława Jagiełłę. Na przeszkodzie kontynuowania cyklu stanęły jego rozliczne obowiązki. Praca Naruszewicza – zdaniem Juliana Platta – „uważana jest za pierwsze naukowe przedstawienie dziejów ojczystych, oparte na szerokim, krytycznie opracowanym materiale źródłowym, będące równocześnie polemiką z tradycyjnymi poglądami na polską przeszłość”. Rezultatem szerokiej kwerendy, w tym prowadzonej w archiwach włoskich i szwedzkich, pozostały tzw. teki Naruszewicza zawierające odpisy kilkudziesięciu tysięcy dokumentów dotyczących historii Polski.
Witold Bobryk