Gdzie jest Podlasie?
Gdzież jest to Podlasie obecnie? Stolicą województwa podlaskiego jest teraz Białystok, ale w końcu XIX w. funkcjonowało też woj. podlaskie ze stolicą w Siedlcach. Mamy też Bielsk Podlaski w obecnym woj. podlaskim, a Radzyń Podlaski, Międzyrzec Podlaski, Komarówkę Podlaską czy wreszcie Białą Podlaską w woj. lubelskim. Z kolei Sokołów Podlaski jest w granicach województwa mazowieckiego. Dochodzi do takich pozornych paradoksów jak opis martyrologii unitów podlaskich w Ostrowie... Lubelskim. Jeszcze nie tak dawno wojewódzkie Siedlce toczyły cichą walkę z również wojewódzką Białą Podlaską o miano stolicy Podlasia, w skład którego wchodził np. Mińsk... Mazowiecki.
Gdzież więc jest owo Podlasie? Starał się na to pytanie odpowiedzieć znany historyk, mediewista z Uniwersytetu Warszawskiego prof. Jan Tyszkiewicz. Genezę nazwy Podlasie wywodził on nie od plemion Polesian, Podlasian, które zamieszkiwały zalesione tereny dawnych Puszcz Białowieskiej czy Knyszyńskiej, ale raczej od tych, którzy mieszkali „pod Lachami”, czyli u granic państwa polskiego.
Taka „graniczna” geneza nazwy Podlasie powodowała od wieków i powoduje nadal trudności w określeniu terytorium, którego ma ona dotyczyć, warunkowała też przez następne stulecia kłopoty i niekonsekwencje w nazewnictwie zmieniających się jednostek administracyjnych. Najczęściej Podlasiem – w wyobrażeniach mieszkańców Rzeczpospolitej Obojga Narodów – były pod koniec XVI w. ziemie: nadbiebrzańskie, ciągnące się wydłużoną strefą z północy na południe (Rajgród, Goniądz), nadnarwiańskie (Tykocin, Suraż, Knyszyn, Białowieża, Bielsk i Brańsk), nadbużańskie (Drohiczyn, Mielnik, Brześć, Ciechanowiec) i na Wyżynie Siedleckiej (Łuków, Siedlce, Parczew, Łosice). W 1520 r. w Wielkim Księstwie Litewskim utworzono z ziem rusko-mazowieckich buforowe województwo, rzecz charakterystyczna, bez własnej nazwy, np. od jakiegoś głównego ośrodka polityczno-administracyjnego, bo takiego tu w istocie nie było, a płynność sytuacji politycznej od początku XI w. nie sprzyjała wytworzeniu się zwartego regionu historycznego. Włączenie tego województwa do Korony Polskiej w wyniku Unii Lubelskiej w 1569 r. przesunęło granicę Korony na wschód i automatycznie poszerzyło strefę ziem położonych „pod Lachami”, powiększyło obszar „Podlasia” na całe górne i środkowe dorzecze Narwi, obecnie Białostockie, Puszczę Białowieską i dużą część Brzeskiego.
Ziemie podlaskie można więc opisać jako terytorium od rzeki Krzny na południu, po wododział i bagna rzeki Prypeci, a także zakole Niemna na wschodzie, nurt rzeki Biebrzy na północnym wschodzie i rzekę Liwiec na zachodzie.
Profesor Tyszkiewicz za jądro Podlasia uznał ziemie pomiędzy Tykocinem, rzeką Supraślą, rzeką Swisłoczą, Białowieżą, Brześciem, Siedlcami i Sokołowem. W IX-X w. mieszkać tam miało mazowieckie plemię umownie nazywane w historiografii „staropodlasianami”. Z tą ludnością w XII-XIII w. mieszała się napływowa ludność ruska sprowadzana głównie z Wołynia. Działo się tak w wyniku kolonizacji zapoczątkowanej przez księcia kijowskiego Jarosława Mądrego, który otrzymał środkowe Pobuże, Brześć i Drohiczyn od księcia Kazimierza Odnowiciela.
Pod koniec XIII w. Drohiczyn wraz z okolicznymi ziemiami wrócił we władanie książąt mazowieckich. Wtedy to podjęto próby intensywnej chrystianizacji pogranicznych ziem zamieszkiwanych przez Jaćwingów. W 1237 r. książę Konrad I nadał gród Drohiczyn wraz z całym okręgiem zakonowi rycerzy Chrystusa, tzw. Dobrzyńcom, czyli braciom Dobrzyńskim. Mieli oni chrystianizować Jaćwingów. Na Jaćwingów wyprawiali się też z Drohiczyna książęta ruscy. W tym grodzie odbyła się bezprecedensowa koronacja księcia Daniela, dzięki czemu Drohiczyn znalazł się w wąskim gronie kilku miast koronacyjnych na ziemiach polskich.
Mniej więcej w tym czasie podjęto próby organizacji osobnej diecezji dla ziem podlaskich. Już w 1248 r. znany był biskup misyjny dla Jaćwingów – dominikanin Henryk. Niespełna dziesięć lat później papież Aleksander IV mianował franciszkanina Bartłomieja z Pragi biskupem do misji chrystianizacyjnej wśród Jaćwingów i schizmatyków. Stolicą diecezji miał być Łuków. Próbę powołania diecezji łukowskiej storpedowali jednakKrzyżacy. Następne wieki przyniosły kolejne zmiany na administracyjnej mapie kraju, a wraz z nimi na tej mapie „przesuwało się” Podlasie.