Historia
Pałac najpiękniej położony

Pałac najpiękniej położony

Wojny i zawieruchy dziejowe sprawiły, że do naszych czasów dotrwało niewiele siedzib ziemiańskich Podlasia. Posiadamy jednak ich opisy z dawnych czasów.

Naoczny znawca tematu Zygmunt Gloger za najpiękniej położony uważał pałac w Neplach. Już w XVI w. powstała tam siedziba dworska, która w następnych dwóch stuleciach przekształcona została w barokową kompozycję dworsko-ogrodową. W wieku XVIII Neplami władali Niemcewiczowie, zaś na początku XIX w. znalazły się one w rękach Kaliksta Mierzejewskiego, posiadacza olbrzymich dóbr w powiecie brzeskim, który postanowił uczynić z Nepli swoją główną rezydencję. Po roku 1815 rozpoczął on przebudowę założenia w duchu romantycznym. Ok. 1840 r. wzniesiono obszerny murowany pałac według projektu Franciszka Jaszczołda, otoczony w półkole amfiteatrem, w którym mieściły się kwiaty.

Cały liczący ok. 26,5 ha park skomponowany był dosyć swobodnie z wykorzystaniem wysokich skarp nadrzecznych i doliny Bugu. Płynnie poprowadzone drogi wiodły do rozrzuconych w różnych punktach ogrodu budowli: ananasarni, cieplarni, zbudowanej nad skarpą nadrzeczną neogotyckiej katedry, tzw. biwaku, gdzie bywał w latach 1817-1825 car Aleksander I, pawilonów ogrodowych. Ponadto przy pałacu znajdowała się altana chińska, a przy drodze dojazdowej do pałacu, oddzielającej park od części gospodarczej, znajdował się neogotycki skarbczyk.
Położoną nad rzeką u podnóża skarpy południową część parku zajmował system kanałów z wyspami obsadzonymi topolami. Na zachód od parku na południowym zboczu mieściła się winnica. Południową część założenia zajmowały zabudowania gospodarcze w sąsiedztwie drogi dojazdowej do pałacu oraz położone dalej na północ ogrody użytkowe. Neple posiadały też zwierzyniec, w którym znajdowały się sprowadzone z Puszczy Białowieskiej żubry, daniele i bażanty.
W 1854 r. pałac wraz z nagromadzonymi tam cennymi działami sztuki spłonął. W drugiej połowie XIX w. Neple przeszły na własność gen. Stanisława Kierbedzia, słynnego budowniczego mostów. Nowy właściciel przebudował pałac, a park urządził w latach 70 i 80 XIX w. w duchu krajobrazowym. Nasadzono wtedy wiele nowych drzew, zlikwidowano winnicę, w dawnej części gospodarczej wzniesiono oficynę, kuchnię, nową oranżerię, rządcówkę i inne zabudowania, natomiast budynki inwentarskie i czworaki przeniesiono na teren położony na wschód od drogi Terespol – Pratulin. W latach 80 wzniesiono też w pn.-wsch. rogu parku figurę Matki Bożej jako dziękczynienie za przyjście na świat Zofii Kierbedź. Zgodnie z testamentem S. Kierbedzia Neple przypadły jego córce Zofii i jej narzeczonemu Lubomirowi Dymszy. W 1901 r. Zofia wyszła za mąż za Dymszę, prawnika, profesora Uniwersytetu Petersburskiego, działacza społecznego i posła do dumy, wnosząc mu Neple w posagu. 
Na początku XX w. Dymszowie rozpoczęli kolejną przebudowę rezydencji, zaczynając od pałacu. Efekty prac podziwiała kilka lat później autorka pisząca dla „Wsi Ilustrowanej”: „Dom duży, przypominający willę włoską, z gankiem staropolskim położony wśród doskonale utrzymanego ogrodu, zadawalnia wzrok estetycznym wrażeniem. Park cienisty, wspaniały, ma tę samą właściwość, co Willa Pallaricini pod Genuą, jest zamieszkały. Tu Statua Niepokalanie Poczętej daje nam miłą chwilę wytchnienia, dalej jest kapliczka gotycka, oratorium domowe, powołująca do skupienia ducha, tam znowu wśród drzew inny budynek zwraca naszą uwagę, jest to biblioteka – schronienie dla umysłu, przystań rozumu”.
Wystrój wnętrz pałacu prezentował się stosunkowo skromnie. Ściany były przeważnie tapetowane, posadzki parkietowe układane w jodełkę. Na obu kondygnacjach hall dekorowały liczne trofea myśliwskie w postaci wypchanego niedźwiedzia, głów i rogów łosi oraz innych zwierząt, w tym aligatora zastrzelonego przez Lubomira Dymszę w Ameryce.
Za czasów Dymszów wciąż stały budynki, które wzniesiono w XVIII lub na początku XIX w. Obiekty te były starannie utrzymywane i konserwowane, podobnie jak pałacowy park. Oprócz pospolitych na Podlasiu drzew rosły w nim rzadsze okazy, jak platan, olbrzymi 300-letni jałowiec, specjalnie strzyżony cis, ogromny buk, lipy amerykańskie, orzechy włoskie, kasztany czerwone, jesiony i grupy modrzewi. Strzyżone szpalery grabowe oddzielały park od sadów owocowych. Pomiędzy drzewami pozostawiono prześwity otwierające widoki na okolicę.
Niedługo cieszyli się Dymszowie przebudowaną siedzibą. Pałac i park uległy zniszczeniu w czasie działań wojennych w 1915 r.

Grzegorz Welik