Włączenie płd. Podlasia do województwa lubelskiego
Dokładnie 9 sierpnia w miejsce dawnej guberni siedleckiej, chełmskiej i lubelskiej powstało województwo lubelskie. Obejmowało ono obszar 31 tys. km², liczyło 2.406 tys. mieszkańców i dzieliło się na 19 powiatów. Dziewięć powiatów płd. Podlasia dawnej guberni siedleckiej w dawnej diecezji podlaskiej znalazło się w woj. lubelskim. Były to powiaty: bialski, garwoliński, konstantynowski, łukowski, radzyński, siedlecki, sokołowski, węgrowski i włodawski. Największy pod względem liczby ludności był powiat garwoliński, liczący 150 tys. mieszkańców, a największym pod względem obszaru - powiat włodawski, który liczył 230 tys. ha. Na czele województwa stanął wojewoda powołany przez naczelnika państwa na wniosek Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Pierwszym wojewodą został Stanisław Moskalewski.
Wymieniona ustawa sierpniowa zapowiadała zespolenie pod władzą wojewody wszystkich spraw administracji państwowej z wyjątkiem wojskowej, sądowej, skarbowej, kolejowej i pocztowo-telegraficznej. Zapowiadała, że obok wojewody ma funkcjonować organ o charakterze konsultacyjnym, tzw. rada wojewódzka złożona z przedstawicieli sejmików powiatowych i rad miejskich jako organów samorządowych. Szefem administracji w powiecie miał być starosta. Urząd ten wprowadziła jeszcze Rada Regencyjna 5 listopada 1918 r. Samorząd Miejski funkcjonował na podstawie dekretów z 13 grudnia 1918 r. o wyborze do rad miejskich i z 4 lutego 1919 r. Samorząd miejski występował w postaci rad miejskich (jako organów kontrolnych i uchwałodawczych) wybieranych w oparciu o system cenzusowy (cenzus wieku – ukończone 21 lat, cenzus zamieszkania – sześć miesięcy w danej miejscowości) cenzus wykształcenia – ukończenie jakiejś szkoły) oraz magistratów z burmistrzem lub prezydentem miasta jako organem wykonawczym. Nadzór nad miastami sprawował wydział powiatowy przy starostwie.
Na podstawie dekretów naczelnika państwa uruchomiono w styczniu 1919 r. Sąd Okręgowy w Białej Podlaskiej i taki sam sąd w Siedlcach. Sądy w Białej i Siedlcach zostały włączone do jurysdykcji Sądu Apelacyjnego warszawskiego. Najważniejszym zadaniem organów państwowych i samorządowych była odbudowa ośrodków powiatowych i miejskich, pomoc rolnikom zrujnowanym wojną, dostarczenie nasion do siewu, odbudowa szkolnictwa, naprawa dróg, pomoc zdrowotna i przeciwpożarowa. Wybory do rad miejskich odbyły się w różnym terminie, np. w Kocku 19 marca 1919 r., w Białej Podlaskiej 23 marca 1919 r., a w Łukowie dopiero 31 sierpnia 1919 r.
Sytuacja gospodarcza była ciężka. Powiat bialski, który pod względem obszaru był drugim co do wielkości po włodawskim, miał różną strukturę agrarną. Spis zwierząt hodowlanych w powiecie bialskim w 1919 r. wykazał, że w czasie I wojny światowej pogłowie zwierząt hodowlanych zmniejszyło się o 75%. 35,3% w tym powiecie stanowiły gospodarstwa biedne i karłowate, przeważały gospodarstwa średnie o powirzchni 5-15 ha, co stanowiło 51,8%. Jeśli w powiecie bialskim było 9,7% użytków rolnych, to w powiecie konstantynowskim 19,2%, a w radzyńskim 26%.
Druga połowa roku 1919 charakteryzowała się powstaniem wielu instytucji społecznych i oświatowych. 1 września Okręgowy Związek Kółek Rolniczych przy aktywnym udziale W. Biernanskiego, właściciela Wólki Domaszewskiej, zorganizował Spółdzielnię Rolniczo-Handlową w Łukowie. 1 września rozpoczęło działalność Gimnazjum Państwowe im. Tadeusza Kościuszki w Łukowie. Także 1 września utworzono Seminarium Nauczycielskie w Siedlcach. W październiku 1919 r. powołano pod broń roczniki obywatelskie 1896-1901. Pod wpływem agitacji komunistycznej w październiku 1919 r. rozpoczęły się strajki służby folwarcznej w powiecie radzyńskim (Suchowola, Jezioro, Branica) i w powiecie węgrowskim k. Węgrowa i w Sabniach.
18 listopada sejm uchwalił ustawę o przymusowym ściąganiu kontyngentów rolnych. Rozwijały się także struktury Kościoła katolickiego. W 1919 r. ordynariusz diecezji podlaskiej utworzył 46 nowych parafii rzymskokatolickich: Pratulin, Jabłoń, Drelów, Dołha, Kąkolewnica, Kąty, Kolembrody, Krzesk, Polskowola, Przegaliny, Radcze, Gęś, Szóstka, Piszczac Rudno, Mostów, Opole (Podedwórze), Gródek, Horodyszcze, Jeleniec, Rogów, Leśna Podlaska, Polubicze, Kodeń, Brus, Dołhobrody, Motwica, Paprotnia, Wirów, Biała Podlaska (Narodzenia NMP), Swory, Rossosz, Sobolew, Witoroż, Różanka, Czołomyje, Nieciecz, Grodzisk, Neple, Żeszczynka, Łazówek, Lubień, Rokitno, Brzeźnica Bychawska i Brzeźnica Książęca. Należały one do dekanatów: bialskiego, garwolińskiego, góreckiego (łosickiego), janowskiego, kockiego, łukowskiego, osieckiego, parczewskiego, radzyńskiego, ryckiego, siedleckiego, skórzeckiego, sokołowskiego, sterdyńskiego, tuczniańskiego, węgrowskiego, wilczyskiego i włodawskiego.
Jeśli chodzi o strukturę ludnościową płd. Podlasia, ludność żydowska stanowiła 10,9%, Rusini 3%, Niemcy 0,5%. Liczbowo prawosławnych było 38 tys., Żydów 115 tys. Pod względem politycznym przewagę uzyskało Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne – 2/3 wszystkich głosów (ponad 60%), drugi był ruch ludowy (PSL „Piast” i PSL „Wyzwolenie”) – 18,4%, ugrupowania robotnicze stanowiły 1,2%, PPS 0,9%, Partie żydowskie 12,3%. W diecezji podlaskiej mieszkało ok. 656.697 osób wyznania rzymsko-katolickiego na ogólną liczbę 808.038, co stanowiło ok. 80% katolików. Jesienią 1919 r. władze państwowe zwróciły diecezji dawny gmach seminaryjny i jedno skrzydło zamku biskupiego w Janowie Podlaskim. 1 października kuria diecezjalna przeniosła się więc do Janowa, a od 4 października również bp Przeździecki zamieszkał w dawnej rezydencji biskupiej w Janowie Podlaskim.
Józef Geresz